Mankala, insanlık tarihinin en eski masa oyunlarından biridir. Yüzyıllardır Afrika, Orta Amerika ve Güney ile Güneydoğu Asya ülkelerinde oynanmaktadır. Bu bölgelerde, Batı’daki satranç kadar popüler ve iskambil oyunları kadar çeşitlidir. Kökeni binlerce yıllık tarım kültürlerine ve takvim döngülerine dayanır.
Bu, tek bir oyun değil; oyun tahtasının benzer yapısıyla bir araya gelen ancak kurallar, kuyu sayısı ve stratejiler açısından farklılık gösteren bir oyun ailesidir. Omweso, bao, wari, “tohum oyunu” — bunların hepsi mankalanın bilinen varyasyonlarıdır. Günümüzde en popüler versiyonu, 1950’li yıllarda William Julius Champion Jr. tarafından geliştirilen Amerikanlaşmış versiyon olan kalah’tır.
Oyunun tarihi
Mankala oyun tahtası — içine tohumlar veya taşlar konulan boş kuyuların sıraları — kaçınılmaz olarak tarımı çağrıştırır. Bu tür oyunların, gelişmiş tarım sistemlerine sahip eski tarım toplumlarında yaygın olması tesadüf değildir.
Arkeologlar, mankalanın kesin kökeni konusunda henüz fikir birliğine varamamıştır. Oyun tahtaları ve tasvirleri Antik Mısır, Suriye, Sudan ve Güneydoğu Asya ülkelerinde bulunmuştur. Ancak en çok arkeolojik buluntu, Nil Vadisi’ndeki Kuzey Afrika’dan gelmektedir. Tapınak sütunlarında, lahitlerde, taş parçalarında ve hatta fildişi objelerde elle oyulmuş oyun tahtaları keşfedilmiştir. En eski örnekler MÖ 9.–10. yüzyıllara tarihlenmektedir ve bu da mankalayı insanlık tarihindeki en eski oyunlardan biri yapar.
Bazı araştırmacılar, mankalanın unsurlarını dini ritüel ve kurban ayinleriyle ilişkilendirir; bu bağlamda tohum sayımı sembolik bir anlam taşır.
“Mankala” Arapça bir kelime olduğundan, bu oyunlar serisinin Orta Doğu’da ortaya çıktığı ve buradan Afrika ile Doğu Asya’ya yayıldığı yönünde bir teori vardır. Bu teoriyi destekleyen başlıca argüman, Arapça yazılmış eski dini metinlerde mankalaya atıfta bulunulmasıdır.
Asya’da oyun farklı adlarla biliniyordu: congkak, dakon, makaotan, aggalakang, lamban. Afrika’da ise bawo, omweso, endodoi, adi, hus, kale, ndoto, soro ve daha onlarca isimle anılıyordu. En karmaşık versiyon olan bao, Doğu Afrika’daki Tanzanya ve Kenya’da yaygındır.
Amerika kıtasının sömürgeleştirilmesi sırasında (16.–17. yüzyıllar) mankala, Afrikalı kölelerle birlikte Yeni Dünya’ya taşındı. Oyunun, Kuzey Amerika’nın güneyinde ve Güney Amerika’nın kuzeyinde wari veya Amerikan mankala adıyla yayıldığı görüldü. ABD’de plastik tepsili ve renkli cam taşlı ticari sürümler üretildi — hem evde hem de eğitimde kullanılmak üzere.
Avrupa’da mankala, 17. yüzyılda özellikle İngiliz tüccarlar arasında tanınmaya başlandı, ancak zamanla diğer oyunların gölgesinde kaldı. Bugün yalnızca Baltık ülkeleri gibi bazı bölgelerde hatırlanır; burada Almanca adıyla, Bohnenspiel — “fasulye oyunu” olarak bilinir.
21. yüzyılın başlarından itibaren mankala yeniden popülerlik kazandı: eğitimde, çocuk gelişim programlarında, dijital sürümlerde ve mobil uygulamalarda kullanılmaya başlandı. Kültürel mirasın bir parçası olarak kültür merkezleri tarafından aktif biçimde tanıtılmaktadır. 2020 yılında UNESCO, bao oyununu Doğu Afrika’nın kültürel kimliğinin önemli bir unsuru olarak tanımıştır.
İlginç bilgiler
- Dünya çapında belgelenmiş 200’den fazla mankala varyasyonu vardır. Bunlar kuyu sayısı, taş türleri, taş alma şekli, puanlama sistemi ve oyun yönü açısından farklılık gösterir.
- Birçok kültürde ayrı oyun tahtaları kullanılmazdı: kuyular doğrudan toprağa, kuma, tapınak duvarlarına, taşlara veya ağaç gövdelerine oyulurdu. Bu tür “saha versiyonları” göçebeler ve savaşçılar için pratikti.
- Birçok mankala türü, küçük çocuklara saymayı ve mantıksal düşünmeyi öğretmek için idealdir. Bazı bölgelerde, anaokullarında resmî eğitim aracı olarak kullanılmaktadır.
- Birçok Afrika ve Asya kültüründe oyun; hasat tanrıları, yaşam ve ölüm döngüsü ile güneş ritimleriyle ilişkilendirilirdi. Tanzanya ve Madagaskar’da, mankalanın “sabır ve alçakgönüllülüğü öğrettiği” söylenirdi.
- MÖ yaklaşık 1800 yılına ait Mısır’ın XII. hanedanlığına ait firavun mezarlarında, mankala tahtasına benzeyen oyulmuş oyuklara sahip nesneler bulunmuştur. Bu, oyunu bilinen en eski maddi kanıtlarla belgelenmiş oyunlardan biri yapar.
- Gana, Tanzanya ve Nijerya gibi ülkelerde, öğrenciler arasında da düzenlenen bölgesel turnuvalar yapılmaktadır. Kazananlara çoğu zaman para yerine tohum, pirinç torbası ya da arazi verilir — bu da oyunun tarım kültürüyle olan bağını vurgular.
Kuralları öğrendikten ve temel stratejiyi kavradıktan sonra, hemen başlayabilirsiniz — mankala sizi bekliyor! Çevrimiçi oynayın, ücretsiz ve kaydolmadan.