Xiangqi (象棋), ya da bilinen adıyla Çin satrancı, köklü tarihi geçmişi ve Doğu Asya kültüründeki özel yeriyle klasik bir strateji oyunudur. Go ile birlikte Çin medeniyetinin en önemli entelektüel sembollerinden biri olarak kabul edilir.
Batı satrancından farklı olarak xiangqi, kendi kuralları ve mantığı doğrultusunda gelişmiş, strateji ve mekân anlayışına özgün bir bakış açısı yansıtmaktadır. Bu oyun yalnızca kesin hesaplamalar ve mantıksal düşünce değil, aynı zamanda Doğu felsefesinde oldukça değer verilen sezgisel kavrayış yeteneği de gerektirir.
Günümüzde xiangqi sadece Çin’de değil, aynı zamanda oyunun cờ tướng adıyla bilindiği ve ulusal statüye sahip olduğu Vietnam’da da oldukça popülerdir. Ülkede hem profesyonel turnuvaları hem de geniş çaplı amatör ligleri kapsayan gelişmiş bir turnuva sistemi mevcuttur.
Dünyanın dört bir yanındaki Çin diasporasında xiangqi kültürel bir simge olarak değerini korumakta, nesilleri birbirine bağlayan ve yalnızca bir eğlence değil, aynı zamanda entelektüel ve tarihsel mirasın bir biçimi olarak da öne çıkmaktadır.
Oyunun tarihi
Tüm satranç benzeri oyunlar, milattan sonra 5–6. yüzyıllarda Hindistan’da ortaya çıkan chaturanga (चतुरङ्ग) oyunundan türemiştir. Batı’da klasik satranca, Kore’de janggi’ye (장기, 將棋), Japonya’da shōgi’ye (将棋) ve Çin’de ise xiangqi’ye evrilmiştir. Bu oyunların hepsi kareli dikdörtgen tahtalar üzerinde, farklı değerlerde taşlarla oynanır. Başka bir görüşe göre xiangqi, Hindistan’dan bağımsız olarak, yaklaşık 2000 yıl önce Antik Çin’de ortaya çıkmıştır. Han hanedanlığı döneminden kalan belgeler bu ihtimali dolaylı olarak desteklese de, kesin kanıtlar mevcut değildir.
İlginç bir şekilde, “xiangqi” kelimesi “fil satrancı” anlamına gelir ve bu, hem taşların sembolizminde hem de oyunun adında yansıtılmıştır. Eski zamanlarda xiangqi’nin farklı kurallara sahip birçok yerel versiyonu olduğu bilinmektedir; bu varyasyonlar, 10. yüzyılda günümüz kurallarının yerleşmesine kadar varlığını sürdürmüştür.
Her halükârda, 8. yüzyılda xiangqi Çin’de zaten oynanmaktaydı ve shōgi’de kullanılan düz levhalar yerine üç boyutlu taşlarla oynanıyordu. Taşlar arasında kral, fil, savaş arabası ve askerler (piyonlar) yer alıyordu — tıpkı Hint chaturanga’sında olduğu gibi. Bu benzerliğin tesadüf olduğunu düşünmek zordur; xiangqi doğrudan chaturanga’dan türememiş olsa bile, ondan güçlü şekilde etkilenmiş olduğu açıktır.
Xiangqi’yi diğer satranç türevi oyunlardan ayıran temel fark, oyun tahtasını ikiye bölen “nehir”in varlığıdır. Bazı taşlar, örneğin filler, bu nehri geçemez; bu da oyuna stratejik bir derinlik katar. Ayrıca, general ve muhafızların hareket alanlarını sınırlayan “saray” bölgesi, başka hiçbir satranç türünde bulunmayan benzersiz bir özelliktir.
8.–10. yüzyıllar arasında xiangqi’nin Çin’de son derece yaygın olduğu kesindir; bu oyunu hem soylular hem de köylüler oynuyordu. Aralarındaki fark yalnızca oyun tahtası ve taşların maliyeti ile işçiliğindeydi. Önemli bir tarihî örnek, 10. yüzyıldan kalma bir xiangqi oyununda gezgin Chen Tuan’ın (陳摶) Çin imparatorunu mağlup etmesidir. Uzun bir süre xiangqi yalnızca Çin’e özgü bir oyun olarak kaldı ve Batı’ya ancak 20. yüzyılın başlarında yayılmaya başladı.
Dönemin edebiyat ve resimlerinde xiangqi’ye dair göndermeler bulunur; bu da oyunun kültürel önemini gösterir. Antik Çin’de bu oyun, stratejik düşünme becerilerini geliştirmek amacıyla da değerlendirilmiş ve özellikle gelecekteki devlet görevlilerine ve komutanlara önerilmiştir.
Avrupalılar xiangqi ile ilk kez, François Boucher’nin “Çin Satranç Oyunu” adlı gravürünün 1741–1763 yılları arasında Paris’te yayımlanmasıyla tanıştı. Oyunun Batı’da bilinmesine rağmen yaygın olarak oynanması ancak 1930’lu yıllarda başladı. 1930 yılında Hong Kong’da, Güney ve Doğu Çin arasında düzenlenen büyük bir turnuva, xiangqi’nin uluslararası tanınırlığını artıran önemli bir adım oldu. Bu 16 turluk turnuva berabere sonuçlandı.
O tarihten sonra Çin’de çok sayıda bölgesel lig ve eğitim kurumu kuruldu; buralarda çocuklara küçük yaşlardan itibaren xiangqi öğretilmektedir. Özellikle televizyon yayınları ve ustaların yorumları, 20. yüzyılın ikinci yarısında oyunun gelişimine büyük katkı sağladı.
1949’da Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birlikte xiangqi’nin yaygınlaşması daha da hız kazandı ve ülkede her yıl düzenlenen turnuvalar milyonlarca kişiyi ekran başına çekmeye başladı. 1956 yılında ise xiangqi, Çin’de resmî spor dalı olarak kabul edildi.
1980’li yıllardan bu yana Avrupa, ABD, Singapur, Vietnam ve diğer ülkelerden oyuncuların katılımıyla uluslararası turnuvalar ve dünya şampiyonaları düzenlenmektedir. Dünya Xiangqi Federasyonu (WXF, 世界象棋联合会) 1993 yılında kurulmuş olup, o tarihten itibaren dünya genelindeki büyük organizasyonları koordine etmektedir.
İlginç bilgiler
Go ve xiangqi, Çin dışında en çok bilinen iki geleneksel Çin masa oyunudur. İşte Çin satrancıyla ilgili bazı ilginç bilgiler:
- Xiangqi, 2008 ve 2012 yıllarındaki Dünya Zihinsel Sporlar Oyunları’na resmen dahil edilmiştir.
- 1970’lerde Sovyetler Birliği’nde xiangqi’yi yaygınlaştırmak için “Cho Hong Ki” adıyla kuramsal kitaplar ve oyun setleri satışa sunulmuştur. Ancak kültürel farklar ve dil engeli, bu girişimin yaygınlık kazanmasını engellemiştir.
- 20. yüzyılın en güçlü xiangqi oyuncusu olarak kabul edilen Çinli Xie Xiaxun (谢侠逊), bu oyun hakkında İngilizce yazılmış ilk kitabı kaleme almış ve Çin Xiangqi Derneği’nin (中国象棋协会) başkan yardımcılığını yapmıştır.
- 21. yüzyılın en başarılı xiangqi oyuncusu, Çin Ulusal Şampiyonası’nı beş kez kazanan Lü Qin’dir (吕钦).
- Çin’de bazı okullarda xiangqi, mantıksal ve mekânsal düşünme becerilerini geliştirmek amacıyla ders dışı programlara dahil edilmiştir.
- Asya’daki popüler video platformlarında, özellikle ünlü büyükustaların yorumladığı bazı xiangqi oyunları milyonlarca izlenmeye ulaşmaktadır.
- Çin’deki müzelerde, yeşim taşı, fildişi ve değerli ağaçlardan yapılmış eski xiangqi tahtaları ve taşları sergilenmektedir.
Xiangqi sadece bir satranç çeşidi değil, aynı zamanda binlerce yıllık tarihi, felsefesi ve Doğu’ya özgü stratejik düşünceyi barındıran özgün bir kültürel olgudur. Kuralları, tahtası ve taşları Çin’in dünya görüşünü yansıtırken; zengin taktiksel yapısı, oyunu hem yeni başlayanlar hem de profesyoneller için heyecan verici kılar. Günümüzde xiangqi, kültürel sınırları aşarak klasik satranç ve go ile birlikte küresel entelektüel mirasın bir parçası haline gelmektedir.
Eğer mantıksal düşünme becerilerinizi geliştirmek, hamleleri önceden kestirebilmek ve aynı zamanda kadim bir geleneğe dokunmak istiyorsanız — xiangqi oynamayı deneyin. Sadece tek bir oyun bile sizi derinliği ve öngörülemezliğiyle şaşırtabilir.