Solitaire — tək oyunçu üçün nəzərdə tutulmuş, sadə qaydaları dərin məntiqi quruluşla birləşdirən ən məşhur kart oyunlarından biridir. Əsrlər boyu bu oyun aristokratların əyləncəsindən rəqəmsal əyləncəyə qədər yol keçərək müxtəlif ölkələrin gündəlik mədəniyyətinin bir hissəsinə çevrilmişdir. Əksər kart oyunlarından fərqli olaraq, Solitaire fərdi oyuna yönəlib və burada diqqət, ardıcıllıq və bir neçə addım irəli düşünmək bacarığı əsasdır. Onun populyarlığı çox vaxt universallığı ilə bağlıdır: bir dəst kart kifayətdir ki, oyun həm sakitləşdirici, həm də intellektual cəhətdən zəngin olsun.
Solitaire tarixində xüsusi yeri Klondike tutur — zamanla bütün oyunun sinoniminə çevrilmiş bir növ. Bu versiya məntiq və təsadüfün uğurlu birləşməsi, həmçinin rəqəmsal mühitdə geniş yayılması ilə ən çox tanınan oldu. Solitaire möhkəm şəkildə mədəniyyətə daxil olub: Viktoriya dövrü salonlarından tutmuş əməliyyat sistemlərində standart tətbiqlərə qədər. O, sadəcə oyun kimi deyil, həm də nizamlı istirahət forması kimi qəbul edilir — diqqəti toplamaq, sakitləşmək və gündəlik hay-küyündən uzaqlaşmaq vasitəsi.
Solitaire-in tarixi
Mənşəyi və erkən illəri
Solitaire-in dəqiq mənşəyi hələ də aydın deyil, lakin tədqiqatçılar bu oyunların XVIII əsrin sonlarına yaxın Avropada yarandığı fikrində həmrəydirlər. Ən ehtimal olunan yaranma məkanı Şimali və Mərkəzi Avropa — ilk növbədə Skandinaviya, Fransa və Almaniyadır. Maraqlıdır ki, bəzi dillərdə Solitaire-in erkən mistik qəbulunun izləri qalmaqdadır. Belə ki, Skandinaviya ölkələrində oyun Kabale adlandırıldı — bu söz fransızcadan (Cabale) götürülüb və sirrlər, gizli sövdələşmələr, müəmmalı təcrübələrlə əlaqələndirilirdi. O dövrdə Solitaire tez-tez falçılıq forması kimi qəbul olunduğu üçün belə bir ad kifayət qədər uyğun görünürdü. Doğrudan da, XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Solitaire yalnız əyləncə kimi deyil, həm də falçılıq vasitəsi kimi qəbul edilirdi: hesab olunurdu ki, əgər düzülüş «alınsa» (yəni kartlar lazımi qaydada düzülərsə), dilənən arzu yerinə yetəcək.
Solitaire-ə dair ilk sənədli qeydlər 1780-ci illərə aiddir: 1783-cü ildə çap olunmuş alman oyun antologiyası Das neue Königliche L’Hombre-Spiel kitabında Patience və Cabale adlanan kart düzülüşlərinin təsvirləri mövcuddur. Oyun tarixçisi David Parlett-in müşahidəsinə görə, erkən mərhələdə iki nəfərlik bir növ də mövcud idi — hər oyunçu öz düzülüşünü qurar, sürətdə yarışardı. Lakin sakit və diqqətli məşğuliyyət kimi fərdi versiya çox tez daha populyar oldu.
Avropada yayılması
XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində Solitaire saraylarda və salonlarda dəbə düşməyə başladı. XV Louis dövrünün Fransasında kart düzülüşləri zadəganların sevimli əyləncəsinə çevrildi. Bir qədər sonra bu maraq İngiltərəyə də yayıldı: ingilis dilində «Patience» sözünün ilk istifadəsi 1801-ci ilə təsadüf edir və 1820-ci illərdə oyun artıq britaniya cəmiyyətində yaxşı tanınırdı. Buna, xüsusilə, 1822-ci ilə aid qrafiniya Harriet Leveson-Gower-in məktubu dəlalət edir.
Təxminən eyni vaxtda Rusiyada da Solitaire-ə dair ilk ədəbi qeydlər meydana çıxdı. Artıq 1826-cı ildə Moskvada «İş adamlarına səmimiyyətlə ithaf olunmuş, grand-pasiyans adlanan kart düzülüşlərinin toplusu» adlı kitab nəşr olundu. Bu, oyunun rus aristokratiyası arasında ən azı 1820-ci illərin əvvəllərindən məlum olduğunu göstərir.
Solitaire tədricən yalnız fal xarakterini itirdi və geniş kart həvəskarları üçün əlçatan məntiqi oyuna çevrildi.
Viktoriya dövrü və ilk topluslar
Solitaire-in əsl çiçəklənmə dövrü XIX əsrin ortaları və ikinci yarısına təsadüf edir. Bu dövrdə Avropa və ABŞ-da kart düzülüşlərinin təsvir olunduğu çoxlu toplular meydana çıxdı. Onlardan biri, oyunun yayılmasına təsir etmiş məşhur əsərlərdən sayılan, britaniya aristokratı Adelaide Cadogan-a məxsus kitabdır. Onun «Illustrated Games of Patience» adlı kitabı təxminən 1870-ci ildə ilk dəfə dərc olundu və 25 növ Solitaire-i əhatə edirdi. Kitab böyük uğur qazandı və dəfələrlə yenidən çap olundu — İngiltərədə «Cadogan» adı hətta hər hansı Solitaire toplusuna işarə kimi istifadə olunmağa başladı.
Cadogan-dan sonra digər müəlliflər də ortaya çıxdı: amerikalı Ednah Cheney 1870-ci illərdən sonra öz kitabını dərc etdi, 1890–1900-cü illərdə isə britaniyalı Mary Elizabeth Whitmore Jones, E. D’Orse və başqaları tərəfindən yüzlərlə müxtəlif düzülüşü sənədləşdirən toplular çap olundu. Viktoriya dövründə İngiltərədə Solitaire xüsusilə qadınlar üçün məşhur hobbiyə çevrildi — asta tempdə kart tapmacası dövrün ruhuna uyğun gəlirdi.
Bu dövrdə yeni növlər meydana çıxdı və bir çox klassik düzülüşlər məşhur tarixi şəxslərə və hadisələrə istinad edən adlar aldı. Məsələn, geniş yayılmış əfsanəyə görə, Napoleon Bonaparte Müqəddəs Yelena adasında sürgündə olarkən vaxtını Solitaire ilə keçirirdi. Onun şərəfinə «Napoleon at St. Helena» və «Napoleon’s Square» kimi məşhur düzülüşlər adlandırıldı — baxmayaraq ki, buna dair tarixi sübut azdır. Bununla belə, belə adların yaranması Solitaire-in XIX əsrdə mədəni həyatda tutduğu yeri göstərir.
Klondike-in yaranması
XIX əsrin sonu — XX əsrin əvvəllərində dünya üzrə ən məşhur Solitaire növünə çevriləcək bir variant meydana çıxdı — Klondike. Bu düzülüşün mənşəyi bir qədər müəmmalıdır. Ad birbaşa Kanadanın şimal-qərbində yerləşən və 1896–1899-cu illərdə baş vermiş qızıl hərisliyi ilə tanınan Klondike bölgəsinə işarə edir. Bir versiyaya görə, məhz bu dövrdə qızıl axtaranlar uzun qütb gecələrində vaxt keçirmək üçün kart düzülüşlərini ixtira etmişdilər. Deyilənə görə, mədənçilər yanlarında həmişə kart dəsti gəzdirər və gecələr qızılı qoruyarkən Solitaire oynayardılar ki, yuxuya getməsinlər. Bu romantikləşdirilmiş hekayə mədəni folklorda möhkəm yer tutmuşdur. Məsələn, yazıçı Jack London şimal haqqında hekayələrindən birində Klondike qızıl axtaranlarının axşamları Solitaire oynadıqlarını təsvir edir: «Shorty, qaranlıq ümidsizliyə qərq olmuş halda, Solitaire düzürdü». Lakin oyunun yaranmasını birbaşa Klondike ilə əlaqələndirən sənədli sübut yoxdur.
Tədqiqatçılar yalnız qeyd edirlər ki, bu düzülüşün qaydaları ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində nəşr olunmuşdur. Məsələn, 1907-ci ildə çap olunmuş «Hoyle’s Games» kitabında «Seven-Card Klondike» adlı oyun qeyd olunur — bu, əslində klassik Klondike idi, burada 7 sütun artan sayda kartlarla düzülürdü. Maraqlıdır ki, həmin kitabda daha mürəkkəb qumar xarakterli başqa bir kart variantı da Klondike adı ilə qeyd olunmuşdu — bu isə indiki «Canfield» oyunu idi. Adlardakı qarışıqlıq bir neçə il davam etdi, ta ki, müasir terminologiya sabitləşənə qədər.
1913-cü il amerika oyun qaydalarında artıq anlayışlar dəqiq fərqləndirilmişdi: Klondike — yeddi sütunlu düzülüşlü Solitaire, «Canfield» isə həmin qumar xarakterli başqa oyun kimi təsbit olunmuşdu. Bəs «Canfield» adı haradan gəlir? Burada da maraqlı bir hekayə var: ABŞ-da məşhur qumarxana sahibi Richard Albert Canfield-in müştərilərə təklif etdiyi oyun 50 dollara kart dəsti almaq və hər tamlanan mast üçün 5 dollar qazanmaq imkanını verirdi — bu oyun sonradan «Canfield» adlandırıldı.
Daha sonra İngiltərədə səhvən Klondike-ə də «Canfield» deyilirdi ki, bu da qarışıqlıq yaradırdı. Lakin zamanla hər iki ölkədə terminlər sabitləşdi: Klondike — klassik Solitaire, ABŞ-da Solitaire, Britaniyada isə «Patience» adlanırdı, «Canfield» isə başqa, daha çətin oyun olaraq qaldı.
Populyarlığın coğrafiyası və təkamülü
XX əsrin birinci yarısında Klondike geniş yayıldı — həm çap toplusları, həm də davamlı şifahi ənənə sayəsində. Oyunun kart dəstindən başqa heç nəyə ehtiyacı olmadığından dünyanın hər yerində — Şimali Amerikadan Rusiyaya qədər — sevilməyə başladı. Rus dilində Klondike «Kosyönka» adı ilə tanındı — rəvayətə görə, düzülüşün sxematik görünüşü üçbucaq formalı baş örtüsünə bənzədiyi üçün belə adlanmışdı. Yəqin ki, bu ad XX əsrin birinci yarısında dilə yerləşdi: orijinal söz yaxşı anlaşılmasa da, oyun artıq tərcümə ədəbiyyatı vasitəsilə tanınırdı (hətta bəziləri Jack London hekayələrinin rusdilli oxucuların Klondike ilə tanış olmasında rol oynadığını deyirlər).
Klondike qaydaları nəsildən-nəslə ötürülərək demək olar ki, dəyişməz qaldı: 28 kartın 7 sütunda düzülməsi, məqsəd — masada kartları rənglərin növbələnməsi ilə azalan qaydada köçürərək 4 əsas xanada bütün mastları artan qaydada toplamaq. Varianlar isə xırdalıqlara aid idi — məsələn, dəsti neçə dəfə çevirməyin mümkünlüyü, bir-bir, yoxsa üç-üç paylama və s. Qeyd edək ki, əvvəlcə klassik sayılan rejim üç kartla paylama idi (daha çox səbir tələb edir və çətin sayılırdı), lakin XX əsrin bəzi qaydalarına sonradan bir kartla paylama da daxil edildi ki, bu da qalib gəlmə ehtimalını artırırdı.
Oyunun tərtibatı və formatı zamanla bədii baxımdan da dəyişirdi. Viktoriya dövrü kart dəstlərində xüsusi kiçildilmiş kolodalar və ya səliqəli dayaqlar olurdu, XX əsrin ortalarında isə Mary Elizabeth Whitmore Jones tərəfindən icad edilmiş «Chastleton Patience Board» adlı xüsusi «Solitaire lövhəsi» belə meydana çıxdı ki, bu, oyunu ayaqüstə və ya yolda oynamağa imkan verirdi. Bununla belə, Solitaire-in kütləvi populyarlığına əsasən sadəliyi səbəb oldu — düzülüş üçün nə xüsusi aksesuar, nə də bahalı komponent lazım idi. Dünyanın müxtəlif ölkələrində milyonlarla insan Klondike düzürdü — evdə, yolda, istirahətdə — və zamanla oyun gündəlik məişətin bir hissəsinə çevrildi.
Rəqəmsal dövr
Klondike-in həqiqi qlobal yüksəlişi kompüterlərlə başladı. 1980-ci illərdə fərdi kompüterlər və qrafik interfeyslər populyarlıq qazandıqca, tərtibatçılar ekran üçün klassik kart oyunlarına üz tutdular. İlk kompüter versiyalarından biri 1981-ci ildə 8-bit Atari üçün dərc edilən və məhz Klondike-i reallaşdıran «Solitaire» proqramı idi. 1984-cü ildə həvəskar Michael A. Casteel Apple Macintosh üçün «Klondike» versiyasını buraxdı. Oyun shareware modeli ilə yayılır və mütəmadi yenilənirdi.
Lakin dönüş nöqtəsi Microsoft-un Solitaire-i Windows-un standart paketinə daxil etmək qərarı oldu. 1988-ci ildə Microsoft-da təcrübəçi olan Wes Cherry təcrübə zamanı Klondike-in elektron versiyasını hazırladı — ilkin niyyət istifadəçiləri kompüter siçanı ilə işləməyə uyğunlaşdırmaq, yəni drag-and-drop konsepsiyasını öyrətmək idi. Kartların yenilənmiş dizaynı Susan Kare-ə həvalə olundu. 1990-cı ildə «Solitaire» Windows 3.0 əməliyyat sistemində debüt etdi — və bundan sonra Klondike-in yeni qələbə yürüşü başladı. Oyun dərhal populyarlıq qazandı: Microsoft nümayəndələrinin sözlərinə görə, bir neçə il sonra o, Windows-da ən çox istifadə olunan tətbiqə çevrildi — hətta mətn redaktorlarını da geridə qoydu.
Dünyanın hər yerində milyonlarla ofis əməkdaşı iş vaxtı adıyla saatlarla virtual kartlar düzürdü. Zamanla bu, rəhbərlikdə narahatlıq da doğurdu: 2006-cı ildə Nyu-York meri Michael Bloomberg xidmətçisini iş kompüterində Solitaire oynayarkən yaxalayıb işdən azad etməsi ilə bağlı məşhur hadisə var.
Halbuki ilkin fikir əksinə idi — səmərəliliyi artırmaq üçün siçanla işləməni öyrətmək; amma ortaya maraqlı paradoks çıxdı. Bütün bunlara baxmayaraq, Solitaire-in populyarlığı yalnız artdı. Rəqəmsal Solitaire Windows-un sonrakı bütün versiyalarında (3.1, 95, 98, 2000 və s.) yer aldı və demək olar ki, əməliyyat sisteminin «vizit kartı»na çevrildi. 2012-ci ildə Microsoft Solitaire-i Windows 8-dən çıxarmağa cəhd edəndə istifadəçilərin narazılığı o qədər güclü oldu ki, oyun tezliklə geri qaytarıldı. 2015-ci ildə, 25 illiyini qeyd edən Microsoft hətta Windows istifadəçiləri arasında qlobal Solitaire turniri təşkil etdi.
Bu gün rəqəmsal Solitaire bir çox rekordları yeniləyib. «Solitaire» (indi Microsoft Solitaire Collection-un bir hissəsi) 30 illik yubileyinə yaxın ayda 35 milyondan çox oyunçuya malik idi, 200-dən artıq ölkədə 65 dildə əlçatandır. 2020-ci ilin statistikasına görə, hər gün 100 milyondan çox parti oynanılır — bu, oyuna həqiqi xalq məhəbbətini göstərən nəhəng göstəricidir. 2019-cu ildə Microsoft Solitaire videooyunlar Şöhrət Zalına (World Video Game Hall of Fame) daxil edildi və tarixin ən əhəmiyyətli kompüter oyunlarından biri kimi tanındı. Beləliklə, bir neçə əsr əvvəl ləng kart əyləncəsi kimi yaranmış Solitaire qlobal rəqəmsal fenomenə çevrildi və yeni minillikdə də aktuallığını qoruyub saxladı.
Solitaire haqqında maraqlı faktlar
- Rekordlar və say paradoksları. Hər Klondike düzülüşünü uğurla bitirmək olmur — demək olar ki, bütün partiyaları həll etmək mümkün olan FreeCell kimi tapmacalardan fərqli olaraq burada təsadüf böyük rol oynayır. Riyaziyyatçılar hesab ediblər ki, nəzəri cəhətdən yalnız təxminən 80% paylamalar qalibiyyətlidir (əgər bütün kartların yerini bilsəniz və gedişlər məhdudlaşdırılmasa). Standart qaydalarla real qələbə faizi isə daha aşağıdır — təcrübəli oyunçular strategiya və «geri qaytarma» düyməsindən istifadə etsələr belə, partiyaların təxminən 30–50%-də qalib gəlirlər. Deməli, «səbir» adını doğruldur: bəzən ideal oyun belə qələbəyə gətirməyəcək və yalnız uğursuzluqla barışıb yenidən cəhd etmək qalır.
- Ofis fenomeni kimi Solitaire. Kompüter versiyası ilə birlikdə oyun «iş vaxtının qatili» kimi şübhəli şöhrət qazandı. 1990-cı illərdə bir çox təşkilatlarda xidmət kompüterində Solitaire o qədər yayılmış yayındırma sayılırdı ki, zarafatla «Office Solitaire» adlandırılırdı.
- Tarixdə ən sürətli Solitaire partiyası. 2 avqust 1991-ci ildə britaniyalı Stephen Twigge masaüstü formatda cəmi 10 saniyəyə bir partiyanı tamamlayaraq Ginnes rekordunu müəyyən etdi. Rekord standart koloda və klassik düzülüş qaydaları ilə qeydə alındı. Bu nailiyyət Guinness World Records tərəfindən əl ilə oynanmış ən sürətli Solitaire partiyası kimi rəsmən tanınıb və otuz ildən artıqdır ki, yenilənməyib. Nəticə oyunun populyarlığını olduğu kimi, onda sürət, çeviklik və fenomenal koordinasiya nümayiş etdirmək imkanını da vurğulayır.
- Solitaire-in riyazi fenomeni. Demək olar ki, hər parti təkrarsızdır — iki eyni düzülüş görmək şansı o qədər kiçikdir ki, praktik olaraq yoxdur. Standart 52 kartlıq kolodada mümkün kombinasiyaların sayı 1-in ardınca 67 sıfıra yaxınlaşır. Hətta Yer kürəsinin 8 milyard sakini zamanın başlanğıcından bəri hər saniyə yeni bir parti oynasaydı belə, mümkün variantların heç cüzi bir hissəsini belə tükətmək mümkün olmazdı. Müqayisə üçün: Kainatın yaşı təxminən 13,8 milyard ildir, bu da təxminən 435 trilyon saniyə deməkdir.
Solitaire-in tarixi — əl ilə düzülüşlərdən şəxsi kompüter ekranına qədər aktuallığını qoruyan bir oyunun tarixidir. Klondike qaydaların sadəliyini vəziyyətlərin sonsuz müxtəlifliyi ilə birləşdirir və oyunçudan çevik düşüncə, yaddaş və əlbəttə ki, səbir tələb edir. O, məntiqi tapmaca ilə qumar oyunu arasında xüsusi yer tutur və bütün yaşlar üçün əlçatan olaraq qalır.
Mədəni kontekstdə Solitaire yalnız əyləncə deyil: bu, bir növ meditasiya, özünlə tək qalma vaxtıdır. Təsadüfi deyil ki, kart düzən insan obrazı ədəbiyyat və kinoda tez-tez rast gəlinir — oyun hər kəsin təkbaşına verdiyi həyati qərarların metaforasına çevrilib. Məntiqi baxımdan Solitaire planlaşdırma və kombinatorika bacarığını inkişaf etdirir — şahmat və ya tapmaca qoyduğu tələblərə bənzər, lakin daha sakit və ləng formada. 2019-cu ildə Solitaire videooyunlar Şöhrət Zalına daxil edildi və kult arkadalar və şuterlərlə bir sırada yer aldı. Bu rəsmi etiraf onu göstərir ki, müasir əyləncələrin bolluğuna baxmayaraq, köhnə kart oyunu hələ də «canlı klassika» olaraq qalır.
Başlamazdan əvvəl, qaydaları anlamağa dəyər — formalıqlar üçün yox, sadə gedişlərin arxasında necə səliqəli bir sistemin dayandığını görmək üçün. Solitaire tələskənlik tələb etmir: addım-addım qurulur və hər gediş mənasını tapır. Bu, sürət deyil, diqqət, səbir və hesab oyunu dur. Məhz bu daxili toplanmışlıq Solitaire-i xüsusi edir — və izah edir ki, niyə əsrlər keçsə də, aktual olaraq qalır.