Shogi onlayn, pulsuz

Ən məşhur stolüstü oyunlardan biri, hətta məşhur go oyunundan belə populyarlığı ilə üstün olan — bu, Shogi, yəni “yapon şahmatıdır”. Bu oyunda da iki nəfər dama taxtasında ağ və qara fiqurlarla oynayır.

Ancaq klassik şahmatdan fərqli olaraq, burada ilk gedişi qara fiqurlar — “sente” (先手, “əvvəl gedənlər”), ikinci gedişi isə ağ fiqurlar — “gote” (後手, “sonra gedənlər”) edir. Fiqurların növləri, gedişləri və dəyəri də fərqlənir, və taxtanın ölçüləri 8×8-lə məhdudlaşmır, hətta 36×36 hüceyrəyə çata bilər!

Oyunun tarixi

Shogi-nin dəqiq nə vaxt yarandığı məlum deyil, lakin bu oyunun Yaponiyada — təxminən 794–1185-ci illər arasında meydana gəldiyi dəqiqdir. Buna sübut, Heyan dövrünün (平安時代) yapon saray alimi Fujiwara Akihira’nın (藤原明衡) “Sarugaku haqqında yeni qeydlər” (新猿楽記) traktatıdır. Bu mətn oyunun qaydalarını ətraflı təsvir edir və artıq o zamanlar onu “kiçik Shogi” və “böyük Shogi” olaraq iki yerə ayırırdılar. Kiçik Shogi 9×9 taxtada, böyük Shogi isə 13×13 taxtada oynanılırdı.

Tarixə daha dərindən baxsaq, Shogi çox güman ki, Hindistan mənşəli çaturanga (चतुरङ्ग) oyununa əsaslanaraq yaranıb, elə klassik şahmat kimi. Əvvəlcə çaturanga Hindistandan İrana keçib və orada şatranj (شَطْرَنْج‎) oyununa çevrilib. Daha sonra isə şatranj Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində məşhurlaşıb və onun əsasında siangqi (象棋, Çin), çanqi (장기, Koreya) və Shogi (Yaponiya) yaradılıb.

Ən qədim 16 Shogi fiquru arxeoloqlar tərəfindən Nara prefekturasında aşkar olunub və XI əsrə aiddir. Onlar üzərində yapon heroqlifləri olan yastı beşbucaqlı formalara malikdir. Fiqurların forması dəyişməz qalsa da, müxtəlif dövrlərdə oyun taxtalarının ölçüləri fərqli olub. Məsələn, 1185–1573-cü illər arasında Yaponiyada 36×36 hüceyrəli taxtalarda Shogi oynanılırdı və bir oyunda 804 fiqur iştirak edə bilərdi. Bu, oyunu qərb tipli şahmatdan dəfələrlə daha mürəkkəb edirdi.

Shogi-nin bir neçə versiyası mövcud idi: məsələn, Dai Shogi (大将棋, 15×15), Chū Shogi (中将棋, 12×12), Dai Dai Shogi (大大将棋, 17×17), Taikyoku Shogi (大局将棋, 36×36). Bu versiyalar yalnız güclü yaddaş və strateji düşüncə deyil, həm də bir neçə saat, bəzən günlərlə davam edən oyunlar tələb edirdi.

XVI əsrdə imperator Go-Nara (後奈良天皇) tərəfindən Shogi sadələşdirildi və müasir formasına gətirildi. Həmin vaxtdan bəri oyun sabit ölçülü 9×9 taxtada və cəmi 40 fiqurla oynanılır. Go-Nara tamamilə yeni bir qayda — rəqibin fiqurlarını müəyyən şərtlərlə özünə götürmək imkanını təqdim etdi. Bu yenilik Shogi-ni həqiqətən unikal etdi və onu adi bir şahmat növü olmaqdan uzaqlaşdırdı.

Məhz bu qaydanın tətbiqi ilə Shogi artıq yalnız strategiya deyil, həm də elastik düşüncə tələb edən bir oyun sayılmağa başladı: oyunçu yalnız öz fiqurlarını deyil, həm də rəqibdən ələ keçirərək ona qarşı istifadə oluna biləcək fiqurları nəzərə almalıdır. Bu dinamika taktiki imkanları əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirir.

Shogi Yaponiya tarixində ən populyar dövrünü XVII əsrin əvvəlindən XIX əsrin sonunadək yaşayıb. O, şoqunların (sərkərdələrin) sevimli əyləncəsi sayılırdı, və ən güclü oyunçu “meydzin” (名人, “böyük usta”) adına layiq görülür və rəsmi Shogi naziri təyin olunurdu. XIX əsrin ikinci yarısında dövlət dəstəyi azaldı, və İkinci Dünya Müharibəsindən sonra oyun hətta qadağa təhlükəsi ilə üzləşdi.

Yapon hökumətinin Shogi-ni qadağan etmək istəməsinin səbəbi — oyunda ələ keçirilmiş fiqurların istifadəsinin əsirlərlə assosiasiya olunması idi. Lakin o dövrün ustası Masuda Kodzo (升田幸三) oyunu müdafiə etməyə nail oldu. Əsas arqument isə bu oldu ki, adi şahmatda fiqurlar ələ keçirilmir, birbaşa “öldürülür”, bu isə daha böyük zorakılıqdır.

Masuda Kodzo təkcə oyunun mədəni dəyərini hakimiyyətə sübut etmədi, həm də nümunəvi oyunlar təşkil etdi, mətbuatda materiallar dərc etdirdi və ziyalıların dəstəyini aldı. Onun sayəsində Shogi yalnız qorunub saxlanmadı, eyni zamanda müharibədən sonrakı illərdə yenidən məşhurlaşdı.

Maraqlı faktlar

Shogi — son 900 ildə ətrafında saysız maraqlı faktlar toplanmış çoxəsrlik yapon oyunudur. Onlardan bəziləri aşağıdakılardır:

• Yayğın təsəvvürün əksinə olaraq, dünyada ən populyar “şahmat tipli” oyun klassik şahmat yox, məhz Shogi-dir; hər ikisi Hindistan çaturangasından yaranıb.
• Yaponiyada 17 noyabr rəsmi olaraq Shogi günü kimi qeyd olunur. Bu ənənə XVII əsrdə yaranmış və o zamanlar şoqunun qarşısında ən güclü oyunçular arasında nümayiş oyunları keçirilirdi.
• Oyunçuların bacarığına uyğun olaraq onlara “kyu-dan” (級—段) sisteminə əsasən dərəcələr (danlar — 段) verilir: həvəskar, peşəkar kişi və peşəkar qadın.
• Yaponiyada bu oyuna həsr olunmuş xüsusi bir məktəb mövcuddur. Ora yalnız 20 yaşdan yuxarı, həvəskar beşinci dan səviyyəsinə çatmış tələbələr qəbul olunur.
• 1990-cı illərdən 2000-ci illərə qədər ən güclü Shogi oyunçusu 99 mükafat titulunu qazanan yaponiyalı Yosiharu Habu (羽生善治) idi. 2020-ci illərdə isə liderlik hələlik həmvətəni Sota Fudzii-yə (藤井聡太) məxsusdur.
• Sota Fudzii tarixdə “meydzin” titulunu 21 yaşında qazanan ən gənc oyunçu oldu və bu, yarım əsr davam edən rekordu yenilədi. O, həmçinin tarixdə ilk dəfə eyni anda yeddi əsas titulu qazandı.

2025-ci ilə olan məlumata görə, Shogi ilə həvəskar və peşəkar səviyyədə azı 20 milyon insan oynayır. Bu, renci və go oyunçularının sayından xeyli çoxdur. Shogi təkcə Yaponiyada deyil, bütün dünyada ən məşhur stolüstü oyunlardan biri hesab olunur.

Bu oyun yalnız strateji düşüncə inkişaf etdirmir, həm də Yaponiyanın zəngin mədəniyyətinə yaxınlaşdırır. Bir dəfə oynayan çoxları Shogi-yə daim sadiq qalır.

Klassik şahmatlardan fərqli olaraq, Shogidə oyunun sahəsindəki bütün xanalar eyni rəngdədir, fiqurlar da elə. Onlar şərti olaraq “qara” və “ağ” adlandırılsa da, bütün fiqurlar eyni açıq rəngdə olur və üzərlərində tünd mürəkkəblə yazılmış ieroqliflər yerləşir.

Fiqurların kimə aid olduğu rənglə deyil, onların iti ucunun yönü ilə müəyyən edilir: fiqurların ucu həmişə rəqibə tərəf baxır. Beləliklə, yuxarıdakı oyunçunun fiqurları aşağıya, aşağıdakınınkı isə yuxarıya baxır. Fiqur rəqibə keçdikdə (yəni tutulduqda və sonra yenidən oyuna daxil edildikdə), onun yönü avtomatik olaraq dəyişir və bu, onun nəzarət edən oyunçunun dəyişdiyini göstərir. Bu, fiqurların yönünü oyunda əsas vizual göstərici edir.

Bu qrafik yanaşma fiqurların tarixi olaraq əl ilə taxtadan hazırlanıb mürəkkəblə yazıldığı ənənəvi dizaynla bağlıdır. Bu, estetikadan əlavə, lövhədə çoxlu fiqur olduqda belə onun səliqəli və oxunaqlı qalmasına imkan verir.

Oyunun qaydaları

Oyun ümumilikdə 40 fiqurdan ibarətdir: hər oyunçuda 20 fiqur olur. Onlar 8 növə bölünür:

• Şah. Əsas fiqur olub, hər tərəfə bir xanalıq hərəkət edə bilər (klassik şahmatdakı kimi). Ancaq şah rəqib fiqurlarının hücum altında olan xanalarına gedə bilməz.
• Qızıl general. Bu fiqur bir addım irəli, yanlara və geriyə hərəkət edə bilər, diaqonal üzrə isə yalnız irəli gedə bilir. Bu xüsusiyyət onu həm müdafiədə, həm də mərkəzə doğru irəliləməkdə faydalı edir.
• Gümüş general. Dörd istiqamətdə diaqonal üzrə və bir addım irəli gedə bilər. Qarşı tərəfə çatdıqda qızıl generala çevrilir.
• At. Klassik şahmatdakı atdan fərqli olaraq, Shogidəki at yalnız irəli “L” şəklində hərəkət edir: şaquli iki, üfüqi bir xana sola və ya sağa. Bu, oyunda digər fiqurların üzərindən keçə bilən yeganə fiqurdur.
• Nizə. Yalnız irəli, rəqibin tutmadığı xanalarla, istənilən qədər gedə bilər. Geri qayıda bilməz, lakin qarşı tərəfə çatdıqda qızıl generala çevrilir.
• Qala. İrəli, sola və sağa istənilən qədər hərəkət edə bilər. Geri çəkilə bilməz. Qarşı tərəfə çatdıqda unikal ejderhaya çevrilir. Ejderha həm qala kimi, həm də diaqonal üzrə bir addım gedə bilir.
• Fil. Rəqibin tutmadığı xanalar boyunca diaqonal üzrə istənilən qədər hərəkət edə bilər. Qarşı tərəfə çatdıqda, fil-ejderhaya çevrilir və bu halda həm diaqonal, həm də şaquli və üfüqi bir addım irəliləyə bilir.
• Piyada. Yalnız irəli bir addım hərəkət edə bilən ən zəif fiqurdur. Klassik şahmatdan fərqli olaraq, Shogidə piyada diaqonal yox, birbaşa qarşısındakı fiquru tutur.

Oyun başlanarkən hər oyunçunun 1 şahı, 1 qalası, 1 fili, 2 qızıl generali, 2 gümüş generali, 2 atı, 2 nizəsi və 9 piyada fiquru olur. Oyunçular növbə ilə bir fiqur hərəkət etdirir və ya əvvəllər tutduqları rəqib fiqurunu oyuna daxil edirlər.

• Eyni sütunda iki piyada olmaz. Arada başqa fiqurlar olsa da, eyni sütunda ikinci piyada qoymaq qadağandır.
• Piyada ilə dərhal mat qoymaq olmaz. Piyada oyuna daxil edilərək dərhal mat qoymaq qadağandır, amma taxtada olan piyada ilə mat mümkündür.
• Fiqurlar çıxılmaz vəziyyətə qoyula bilməz. Hərəkət edə bilməyəcək şəkildə, məsələn nizəni son xəttə, atı isə sondan birinci sətrə qoymaq olmaz.
• Daxil edilən fiqurlar təkmilləşdirilə bilməz. Rəqibdən tutulmuş fiqurlar dərhal təkmilləşdirilə bilməz – onlar ilkin vəziyyətdə daxil edilir.

Sütunda iki piyada olması qaydası Shogidə ən tanınmış qaydalardan biridir və onu pozmaq rəsmi oyunda dərhal məğlubiyyətə səbəb olur. “Əldən piyadaya mat” (打ち歩詰め) anlayışı da maraqlıdır – bu, piyadanın oyuna daxil edilərək dərhal mat qoyması cəhdidir və qaydalarla qəti şəkildə qadağandır.

Fiqurun qızıl general, ejderha və ya fil-ejderhaya çevrilməsi üçün o, rəqib tərəfin dönüş zonasında olmalıdır. Oyunu, öz şahını qoruyaraq, rəqibə mat qoyan oyunçu qazanır.

Oyun üçün məsləhətlər

Shogi klassik şahmatdan daha çox dəyişkənliyə malikdir və burada daha mürəkkəb strategiyalar və uzun kombinasiyalar tətbiq edilə bilər.

• Fiqurların dərəcəsini artırın. Onları rəqib tərəfin dönüş zonasına yönləndirərək gücləndirin və üstünlük qazanın.
• Tutulmuş fiqurları oyuna qaytarın. Onları boş xanalara yerləşdirərək qüvvələr nisbətini dəyişin və gözlənilməz təhdidlər yaradın.
• Şahınızı qoruyun. Hücum zamanı belə, onu qorumağı unutmayın və şah və mat vəziyyətlərinə yol verməyin.
• Çox tərəfli hücum edin. Rəqib şahı əhatə edin ki, onun hərəkət imkanlarını məhdudlaşdırıb uğurlu hücum şansı yaradasınız.

Strategiyada fiqurların hücum və müdafiə üçün düzgün bölüşdürülməsi çox önəmlidir. Məsələn, tez-tez bir qala və ya fil arxada qalaraq şahı qoruyur, digəri isə hücumda iştirak edir.

Qaydaları öyrəndikdən sonra zəif rəqiblərə, o cümlədən aşağı səviyyəli süni intellektə qarşı asanlıqla qalib gəlmək olar. Amma təcrübəli Shogi oyunçularını məğlub etmək çox çətindir – bunun üçün yalnız təcrübə deyil, həm də yaxşı yaddaş, diqqət, məntiqi düşünmə və öncədən planlaşdırma qabiliyyəti lazımdır.