Backgammon onlayn, pulsuz

Backgammon — ən qədim stolüstü oyunlardan biridir, tarixi bir neçə minillikləri əhatə edir. O, sadə qaydalarla dərin strateji imkanların nadir vəhdətini özündə birləşdirir ki, bu da oyuna əsrləri aşaraq dünyanın bir çox ölkələrində populyarlıq qazanmağa imkan verib. Backgammon digər məntiqi oyunlardan zər atışları ilə bağlı təsadüf elementlərinin və hesablamanı, taktiki düşüncəni tələb edən ustalığın balansı ilə fərqlənir. Bu sayədə oyun müxtəlif xalqların mədəniyyətində — qədim fars saraylarından müasir kafelərə qədər — xüsusi yer tutub və haqlı olaraq ən zərif və intellektual istirahət formalarından biri hesab olunur.

Backgammon tarixi

Oyunun ən qədim mənşəyi

Arxeoloji məlumatlar göstərir ki, Backgammon-un əcdadları çox qədim dövrlərdə mövcud olub. İranda (Qədim Fars) beş min ildən çox yaşı olan oyun dəstləri — çalaları və zərləri olan lövhələr — Ciroft arxeoloji mədəniyyətinə aid tapılmışdır. Oyunun mümkün prototiplərindən biri Mesopotamiyada təxminən e.ə. 2600-cü ilə aid olan Ur Kral Oyunu (Royal Game of Ur) hesab edilir. Bu oyun da Backgammon kimi zər və fişlərdən istifadə olunan şans və bacarıq yarışması idi.

Antik mənbələrdə romalıların Latrunculi adlı strateji fiş oyunu, həmçinin Bizans dövrünə aid Tabula oyunu qeyd olunur. Tabula 24 nöqtədən ibarət lövhə və hər oyunçu üçün 15 fişə malik idi. Oyunun məqsədi fişləri lövhə boyunca mümkün qədər tez hərəkət etdirərək onları çıxarmaq idi — bu prinsiplər müasir Backgammon-a çox bənzəyirdi.

Backgammon-un fars mənşəyi haqqında əfsanə

Müasir Backgammon-a ən çox bənzəyən oyun Sasani imperiyası dövründə (III–VI əsrlər) Farsda meydana gəlib. Oyunun farsca adı — Nard (نرد), Nardshir sözünün qısaldılmış forması olub, «igid Ardaşirin oyunu» mənasını verir. Əfsanəyə görə, bu oyunu şah Xosrov I Anuşirəvanın (خسرو انوشیروان) sarayında vəzir Büzürgmehr (بزرگمهر) ixtira edib. Rəvayətə əsasən, Büzürgmehr yeni oyunu Hind şahmatına cavab olaraq yaradıb ki, Farsın intellektual üstünlüyünü nümayiş etdirsin.

Firdovsinin (فردوسی) «Şahnamə» (شاهنامه) adlı epik poemasında bu əfsanə parlaq şəkildə təsvir olunur və oyunun yaradılmasını müdrik vəzirin adı ilə bağlayır. Oyunun konkret müəllifi barədə tarixi sübutlar olmasa da, əfsanənin özü Backgammon-un fars mənşəyinə və onun şah saraylarında böyük əhəmiyyət daşıdığına işarə edir.

Oyunun Şərqdə yayılması, uzun və qısa Backgammon variantlarının yaranması

Farsdan Backgammon Yaxın Şərq, Orta Asiya və daha uzaq bölgələrə yayıldı. Artıq VII–VIII əsrlərdə ərəb mənbələrində oyun «taxtə-nard» adı ilə qeyd olunur. Ərəb təsiri vasitəsilə oyun Siciliyaya, Şimali Afrikaya və İberiya yarımadasına yayıldı: hesab olunur ki, Avropaya oyun (Tables — «taxtalar») ilk dəfə X əsrdə daxil olub.

Oyun Çində də tanınırdı: tarixi mənbələr shuаng-lu (雙陸) adlanan, Backgammon-a bənzər oyundan bəhs edir. Rəvayətə görə, bu oyun Qərbi Hindistanda yaranmış və Vey sülaləsi (220–265 illər) dövründə Çinə gətirilmişdi. V–VI əsrlərə qədər shuаng-lu geniş şəkildə yayılmış və məşhur istirahət forması olmuşdur. Yaponiyada isə suqoroku (双六) adlı oxşar oyun o qədər populyar idi ki, imperatriça Cito (持統天皇) 689-cu ildə onun qadağan olunması haqqında fərman vermişdi. Bu faktlar göstərir ki, artıq Orta əsrlərdə Backgammon-un çoxlu yerli variantları və adları mövcud idi.

Orta əsr Avropasında Backgammon

Avropada Backgammon-a bənzər oyunlar Tables adı ilə tanınırdı. Oyunun ilk yazılı qeydi 1025-ci ilə aid anglosakson Codex Exoniensis əlyazmasında tapılıb: «İki nəfər Tables oynamaq üçün oturur...». XI əsrdə bu oyun Fransada Trictrac adı ilə yayılmış və tezliklə aristokratiya arasında məşhur olmuşdur.

Fransa kralı IX Lüdovik (Louis IX) 1254-cü ildə yaxın adamlarına Tables də daxil olmaqla qumar oyunlarını qadağan edən fərman vermişdi. Lakin qadağalara baxmayaraq, oyun geniş yayılmağa davam etdi: Almaniyada ilk qeydlər XII əsrə, İslandiyada isə XIII əsrə aiddir. İspan kralı X Alfonso (Alfonso X de Castilla) 1283-cü ildə məşhur «Oyunlar kitabı»nda (Libro de los Juegos) Tables oyununa ayrıca fəsil ayırmış və onun qaydalarını ətraflı təsvir etmişdi.

XVI əsrə qədər zərlə oynanan stolüstü oyunlar Avropada geniş yayılmışdı. Lakin vahid qaydalar yox idi: hər ölkə və region öz versiyasını oynayırdı. Fransada Trictrac, İtaliyada Tavole Reale, İspaniyada Tablas Reales, Almaniyada isə Puff adlanan variantlar mövcud idi. İngiltərədə uzun müddət Tables ümumi ad kimi istifadə olunurdu və yalnız XVII əsrin əvvəlində «Backgammon» termini meydana çıxdı. Bu adın mənşəyi tam aydın deyil: bir versiyaya görə, o, orta ingiliscə back («geri») və gamen («oyun») sözlərindən yaranıb və oyunun mahiyyətini — fişlərin «evə qayıtmasını» — əks etdirir; digər versiyaya görə isə val dilindəki bach («kiçik») və cammaun («döyüş») sözlərindən gəlir. Hər halda, termin qısa qaydalı Backgammon variantını ifadə etmək üçün qəbul olundu.

Qısa və uzun Backgammon variantlarının formalaşması

Orta əsr Rusiyasında və qonşu ölkələrdə oyun fars mənşəli Nard adı ilə tanınırdı. Qafqaz və Orta Asiya vasitəsilə oyun Gürcüstana (burada XVII əsrdən «nardii» adlanırdı), daha sonra isə Kalmyk və Volqa xalqları arasına yayıldı. Rusiya və keçmiş SSRİ ölkələrində Backgammon XX əsrdə geniş populyarlıq qazandı və xüsusilə şəhər həyətləri və kurortlarda ənənəvi stolüstü oyun kimi məşhur oldu. Zaman keçdikcə iki əsas variant formalaşdı: uzun Backgammon və qısa Backgammon.

Uzun Backgammon qədim fars Nard-a daha çox bənzəyən, daha köhnə versiyadır. Burada bütün fişlər eyni mövqedən («başdan») başlayır və hər iki oyunçu üçün eyni istiqamətdə hərəkət edir; döyülən fişlər lövhədən çıxarılmır — bir fişlə bağlanan nöqtə rəqib üçün əlçatmaz olur. Bu variant Şərqdə və postsovet ölkələrində populyardır və tez-tez «klassik Backgammon» kimi qəbul edilir.

Qısa Backgammon isə qərb mənşəlidir və fişlərin başlanğıc düzülüşü lövhə üzərində paylanır, oyunçuların gediş istiqamətləri bir-birinə qarşı yönəlir və fişlər «vurulub» lövhənin ortasındakı bar üzərinə göndərilə bilər. Qısa Backgammon XVI əsrdən etibarən Avropada geniş yayılmış və XVII–XVIII əsrlərdə Amerikada da tanınmışdır. Hər iki variant eyni əsas prinsiplərə malik olsa da, taktiki baxımdan fərqlənir və tarixi inkişafları paralel şəkildə davam etmişdir.

Yeni dövrdə oyunun inkişafı

XVII əsrdə İngiltərədə Tables oyunu dəyişikliklərə məruz qaldı və faktiki olaraq qısa Backgammon formasını aldı. «Backgammon» termini ilk dəfə 1635-ci ildə sənədləşdirilmişdir. İngilis oyunçular yeni variantı «Irish» (irland Backgammon-u) adlanan köhnə versiyadan fərqləndirirdilər, lakin zamanla qısa Backgammon daha populyar oldu. 1743-cü ildə Londonda oyunun qaydalarını və strategiyalarını izah edən ilk ətraflı əsər nəşr edildi — Edmon Hoylun «A Short Treatise on the Game of Back-Gammon» (1753, «Backgammon oyunu haqqında qısa traktat»). Bu kitab həmin dövrdə qısa Backgammon-un əsas qaydalarını müəyyənləşdirdi. Maraqlıdır ki, XVIII əsrdə oyun kilsənin qumar oyunlarına qarşı mövqeyinə baxmayaraq, hətta ruhani şəxslər arasında da populyar idi.

XIX əsrə qədər qısa Backgammon qaydaları demək olar ki, müasir formaya çatdı. Əsrin ortalarına doğru vurulan fişlər üçün bar (orta zolaq) tətbiq edildi və oyunun qalibi bir, iki və ya üç xal ilə qiymətləndirilirdi: adi qələbə — oyunçu bütün fişlərini birinci çıxardıqda; gammon — ikiqat qələbə, əgər qalib bütün fişlərini çıxarıb, rəqib isə heç birini çıxarmayıbsa; backgammon — üçqat qələbə, əgər qalib bütün fişlərini çıxarıb, rəqibin isə hələ də bar üzərində və ya qalibin evində ən azı bir fişi qalırsa. Bu xal sistemi müasir qısa Backgammon qaydalarının əsasını təşkil edir.

Ən yeni dəyişikliklər — ikiqat kub və marağın yenidən doğulması

XX əsrin ən mühüm yeniliyi ikiqat kubun yaranması oldu. 1920-ci illərdə Nyu-Yorkdakı oyun klublarında 2, 4, 8, 16, 32 və 64 yazılmış tərəfləri olan xüsusi Doubling Cube ixtira edildi. Bu kub oyun zamanı mərcin artırılmasına imkan verirdi. Bu yenilik oyuna riskin qiymətləndirilməsi elementini əlavə etdi: artıq oyunçu yalnız fişləri ustalıqla hərəkət etdirməyi deyil, həm də qələbə ehtimalını nəzərə alaraq mərcin ikiqat artırılması üçün düzgün anı müəyyən etməyi bacarmalı idi.

İkiqat kubun yaranması ilə Backgammon yeni səviyyəli intellektual və həyəcanlı oyuna çevrildi və elita arasında populyarlıq qazandı. 1960-cı illərdə oyun ABŞ və Avropada əsl bum yaşadı. Bu dalğada mühüm rol rus aristokratlarının nəslindən olan, ABŞ-da məskunlaşmış şahzadə Aleksis Obolenski (Alexis Obolensky) — «müasir Backgammon-un atası» adlandırılan şəxs oynadı. 1963-cü ildə o, Beynəlxalq Backgammon Assosiasiyasını yaratdı, vahid rəsmi qaydalar hazırladı və ilk böyük turnirləri təşkil etdi. Artıq 1964-cü ildə Nyu-Yorkda çoxlu tanınmış simaların iştirakı ilə beynəlxalq turnir keçirildi, 1967-ci ildə isə Las-Veqasda ilk dünya çempionatı baş tutdu.

Oyun tez bir zamanda dəbə çevrildi: Backgammon-a şəxsi klublarda, universitetlərdə və ziyafətlərdə oynayırdılar. Böyük şirkətlərin sponsorluğu ilə turnirlər keçirilir, məşhur çempionlar və strategiya müəllifləri meydana çıxırdı ki, bu da Backgammon-un intellektual və nüfuzlu əyləncə kimi statusunu möhkəmləndirdi.

XX əsrin sonuna yaxın Backgammon bir çox ölkələrdə populyarlığını qoruyub saxladı. Aralıq dənizinin şərqində yerləşən Yunanıstan, Türkiyə, Livan, Kipr və İsraildə bu oyun hələ də milli oyun hesab olunur və xalq mədəniyyətinin bir hissəsinə çevrilib. Böyük Britaniya və ABŞ-da Backgammon üzrə milli federasiyalar yaradılıb, mütəmadi olaraq çempionatlar və liqalar keçirilir.

1990-cı illərin əvvəllərindən Backgammon rəqəmsal dövrə qədəm qoydu: kompüterə qarşı oynamaq və partiyaları analiz etmək üçün proqram təminatı yaradıldı, internetin inkişafı ilə isə dünyanın istənilən yerindən rəqiblərlə onlayn oynamaq imkanı yarandı. Beləliklə, qədim dövrlərdə yaranmış bu oyun yeni əsrlərə və texnologiyalara uyğunlaşaraq intellektual cazibəsini itirmədi.

Backgammon haqqında maraqlı faktlar

• Krallıq oyunları və diplomatik taxtalar. Backgammon qədimdən bəri zadəganların oyunu hesab olunur və tez-tez diplomatik hədiyyələrin bir hissəsi kimi təqdim edilirdi. Belə ki, 1740-cı illərdə Osmanlı sultanı I Mahmud (محمود) fransız kralı XV Lüdovikə (Louis XV) incə mirvaridən işlənmiş ağacdan hazırlanmış dəbdəbəli Backgammon dəsti hədiyyə etmişdi — bu, zərifliyin və zəkalılığın simvolu sayılırdı. Qızıl, fil dişi və ya tısbağa qabığı ilə bəzədilmiş bu kimi taxtalar kral kolleksiyalarında yüksək statusun göstəricisi kimi saxlanılırdı. XVIII əsrə aid qədim dəstlər bu gün hərraclarda on minlərlə dollara qiymətləndirilir, xüsusilə məşhur tarixi şəxsiyyətlərə məxsus olduqda.
• Qadağalar və oyunçuların hiylələri. Backgammon tarixi boyunca azartla əlaqələndirildiyi üçün dəfələrlə qadağalarla üzləşmişdi. 1254-cü ildə Fransa kralı IX Lüdovik sarayda oyunu qadağan etdi, 1526-cı ildə isə İngiltərədə kardinal Tomas Volsi (Thomas Wolsey) Backgammon-u «şeytanın ixtirası» adlandıraraq bütün oyun taxtalarının yandırılmasını əmr etdi. Ancaq ixtiraçı ustalar çıxış yolu tapdılar: XVI əsrdə İngiltərədə kitab şəklində qatlanan Backgammon taxtaları istehsal olunmağa başladı. Kənardan bu dəst kitab kimi görünür, içərisində isə oyun sahəsi, fişlər və zərlər gizlənirdi. Bu, zadəganlara qadağan olunmuş oyunu gizlicə oynamağa imkan verirdi — «kitabı» açaraq partiya keçirir, axtarış təhlükəsi yarananda isə taxtanı tez bir zamanda qatlaya və kitab kimi gizlədə bilirdilər. Bu cür Backgammon dəstləri bu gün maraqlı antik kolleksiya nümunələri kimi yüksək qiymətləndirilir.
• İncəsənətdə və kütləvi mədəniyyətdə Backgammon. Məşhurluğu sayəsində Backgammon rəssamların əsərlərində və ədəbiyyatda dəfələrlə yer alıb. Məsələn, holland rəssamı Yan Steen (Jan Steen, 1626–1679) «Trik-trak oyunu» (The Game of Tric-Trac) adlı tablosunda kəndli oyunçuları Backgammon partiyası zamanı təsvir etmiş, səhnənin emosional gərginliyini əks etdirmişdi. Ermitajda saxlanılan başqa bir əsərində oyunçulardan biri oyunda uduzduğu üçün taxtanı devirdiyi an təsvir olunur. Daha sonralar Backgammon kinematoqrafiyada da görünür: Ceyms Bond haqqında «Octopussy» (1983) filmində qəhrəman zərlərlə oynanan Backgammon partiyasında iştirak edir, bu isə risk və psixoloji mübarizə atmosferini vurğulayır. Şərq ədəbiyyatında və poeziyasında Backgammon tez-tez taleyin dəyişkənliyini və təsadüfləri qəbul etmək müdrikliyini simvolizə edir.
• Rekordlar və nailiyyətlər. Müasir dövrdə Backgammon üzrə beynəlxalq yarışlar keçirilir və ən güclü oyunçular mübarizə aparırlar. 1970-ci illərdən etibarən hər il əvvəlcə Las-Veqasda, sonra isə Monako şəhərində Backgammon üzrə dünya çempionatı təşkil olunur və dünyanın hər yerindən peşəkarları cəlb edir. Rekordlardan biri oyunların müddəti ilə bağlıdır: 2018-ci ildə Azərbaycanda Rüstəm Bilalov (Rustam Bilalov) tərəfindən keçirilən 25 saat 41 dəqiqəlik Backgammon marafonu Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb. Başqa bir maraqlı fakt isə oyunun nəzəri cəhətdən ən qısa mümkün partiyasıdır — cəmi 16 zər atışı, bu ssenarini riyaziyyatçılar hesablayıblar.

Əsrlər boyu Backgammon bir çox xalqların mədəni irsinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Qədim Farsda yaranmış bu oyun qadağalar və dirçəlişlər dövrlərindən keçərək həm Şərqdə, həm də Qərbdə populyarlıq qazanmış və bu günə qədər cazibəsini qoruyub saxlamışdır. Backgammon-un tarixi — bu, insan əyləncəsinin tarixidir, burada rəqabət ruhu və düşüncə istəyi birləşir: saray müdriklərinin yarışlarından tutmuş orta əsr meyxanalarına və XX əsrin zərif salonlarına qədər. Bu gün Backgammon müxtəlif nəsillərdən və mədəniyyətlərdən insanları birləşdirir, təsadüf və hesablamanın nadir birləşməsini təklif edir. Bu oyunun keçdiyi yolu anladıqda, onun xüsusi dəyərini hiss edirsən — həm mədəni fenomen, həm də zehnin məşqi kimi.

Backgammon-un zəngin tarixi ilə tanış olduqdan sonra insan istər-istəməz öz gücünü taxtada sınamaq istəyir. Növbəti hissədə biz bu əfsanəvi oyunun qaydalarını — qısa Backgammon (müasir versiya) və Şərq uzun Backgammon növlərini — nəzərdən keçirəcək və praktik məsləhətləri paylaşacağıq. Hikmət və həyəcanın birləşdiyi bu mühitə qərq olun və Backgammon-un təqdim etdiyi məntiqi döyüşlər və qədim ənənələr dünyasını kəşf edin.

Backgammon — iki oyunçu üçün nəzərdə tutulmuş stolüstü oyundur. O, xüsusi taxtada oynanılır və burada 30 fiş (şah) istifadə olunur — 15 ağ və 15 qara, həmçinin iki zər (oyun kubu). Oyun 24 bölmədən (dardır üçbucaqlardan) ibarət taxtada keçirilir, bu bölmələr arakəsmə ilə iki hissəyə ayrılır. Hər bir oyunçu zərlərin nəticəsinə əsaslanaraq öz fişlərini hərəkət etdirir, məqsəd — onları rəqibdən əvvəl tam dövr üzrə irəlilədib taxtadan çıxarmaqdır. Backgammon partiyası adətən 5 ilə 30 dəqiqə arasında davam edir — bu, həm zərlərin nəticəsindən, həm də oyunçuların ustalığından asılıdır; oyun üçün iki iştirakçı və standart dəst kifayətdir.

Mexanika baxımından Backgammon təsadüf elementinə malik rəqabətli bir yarışdır. Hər oyunçu iki zər atır və fişlərini taxtada irəli aparır, qərar verir: hansı fişi və neçə bölmə hərəkət etdirməli. Zərlərin nəticəsi hər dəfə yeni vəziyyət yaradır, uğur həm şansdan, həm də bacarıqdan — düşən kombinasiyalardan optimal şəkildə istifadə etməkdən asılıdır. Oyun maraqlıdır, çünki daim risk və təhlükəsizlik arasında balans tələb edir: oyunçu ehtiyatla oynaya bilər, tək fişləri açıq qoymamaqla, ya da cəsarətli hərəkətlər edərək rəqibə tələlər qura bilər.

Backgammon məntiqi və kombinasion düşüncəni inkişaf etdirdiyinə, mümkün variantları qabaqcadan hesablamaya və qeyri-müəyyən şəraitdə qərar verməyə öyrətdiyinə görə yüksək qiymətləndirilir. Bundan əlavə, oyunun estetik tərəfi də var: gözəl taxtalar, zərlərin cingiltisi, zər atma mərasimi — bütün bunlar oyun prosesinə xüsusi zövq qatır. Elə buna görə də Backgammon əsrlərdir dostluq ünsiyyəti və intellektual istirahət üçün sevimli oyun olaraq qalır.

Backgammon qaydaları: necə oynanılır

Əvvəlcə oyunun əsas elementləri ilə tanış olaq. Backgammon taxtası 24 bölmədən (üçbucaqdan) ibarətdir — hər yarısında 12 bölmə var. Bu bölmələr dörd kvadranta bölünür, hərəsində altı bölmə: iki «ev» zona (hər oyunçu üçün biri) və iki xarici zona. Taxtanın ortasından keçən zolaq bar adlanır — qısa backgammon variantında vurulmuş fişlər burada yerləşdirilir. Hər oyunçunun 15 fişi olur və onların hərəkəti 1-dən 6-ya qədər nömrələnmiş iki zərin köməyi ilə həyata keçirilir. Aşağıda oyunun iki əsas növü — qısa Backgammon (müasir backgammon) və uzun Backgammon üçün qaydalar təqdim olunur.

Qısa Backgammon

• Başlanğıc düzülüş. Qısa Backgammon-da hər oyunçunun fişləri müəyyən qaydada düzülür: 2 fiş 24-cü bölmədə (rəqibin «evi»ndən ən uzaq), 5 fiş 13-cü bölmədə, 3 fiş 8-ci bölmədə və 5 fiş 6-cı bölmədə yerləşdirilir. Beləliklə, fişlər ev və xarici zonalar arasında paylanır. Oyunçular bir-birinin qarşısında oturur, hər biri öz ev zonasını (1–6 bölmələri) qarşısında görür. Hərəkət istiqamətləri əksdir: ağ fişlər saat əqrəbinin əksinə, qara fişlər isə saat istiqamətində hərəkət edir. Məqsəd — bütün fişləri taxtada tam dövr etdirdikdən sonra birinci olaraq onları çıxarmaqdır.
• Gediş qaydası. Partiyanın əvvəlində hər oyunçu bir zər atır. Daha böyük rəqəm gələn oyunçu başlayır və hər iki zərin nəticəsini birinci gediş üçün istifadə edir. Əgər eyni rəqəm düşərsə, yenidən atılır. Bundan sonra hər oyunçu öz gedişində iki zər atır və fişlərini uyğun olaraq hərəkət etdirir.
• Fişlərin hərəkəti. İki zərdə gələn rəqəmlər fişlərin neçə bölmə irəliləyə biləcəyini göstərir. Hər rəqəm ayrıca gediş sayılır və bir və ya iki fişlə oynana bilər. Məsələn, 5 və 3 düşərsə, bir fiş 5 bölmə, digəri 3 bölmə hərəkət edə bilər, yaxud biri ümumilikdə 8 bölmə gedə bilər, amma aralıq nöqtə boş olmalıdır. Hərəkət yalnız irəli — «ev» istiqamətinə doğrudur, yəni nömrələr azalır. Fişi rəqibin iki və ya daha çox fişi ilə tutulmuş bölməyə qoymaq olmaz. Əgər orada yalnız bir rəqib fişi varsa (açıq fiş), o vurula bilər — rəqibin fişi bar üzərinə qoyulur və oyuna qayıtmaq üçün növbəti gedişlərdə yenidən daxil olmalıdır.
• Dubl. Əgər iki zərdə eyni rəqəmlər düşərsə (məsələn, 6–6 və ya 3–3), oyunçu hər birini iki dəfə oynaya bilər, yəni dörd gediş edir. Məsələn, 6–6 düşəndə oyunçu bir və ya bir neçə fişi 6 bölmə dörd dəfə hərəkət etdirə bilər. Bu nəticə uğurlu hesab olunur, çünki fişləri tez irəlilətməyə və vəziyyəti öz xeyrinə dəyişməyə imkan verir.
• Gedişlərin məcburiliyi. Oyunçu zərlərin bütün nəticələrindən (və ya dubl zamanı dördündən) istifadə etməlidir, əgər qaydalar buna imkan verirsə. Əgər yalnız bir rəqəmə görə oynamaq mümkündürsə, daha böyüyünü istifadə etmək lazımdır. Heç bir gediş mümkün deyilsə (məsələn, bütün yollar rəqibin fişləri ilə bağlanıbsa), gediş ötürülür. Bu vəziyyət, fişlərin hamısı bardadırsa və giriş nöqtələri bağlanıbsa, baş verə bilər.
• Fişlərin vurulması və bar. Qısa Backgammon-da rəqibin fişlərini vurmaq mümkündür: əgər oyunçunun fişi yalnız bir rəqib fişinin olduğu nöqtəyə daxil olarsa, o fişi vurur və rəqibin fişi bar üzərinə qoyulur. Vurulmuş fiş müvəqqəti olaraq oyundan çıxarılır. Oyunçu bardakı fişlərini oyuna qaytarmadan digər gedişlər edə bilməz. Geri qaytarmaq üçün zərin nəticəsi uyğun nöqtəyə girişi göstərir: məsələn, 4–6 düşübsə, fiş 4 və ya 6-cı nöqtədən rəqibin «evi»nə daxil ola bilər, əgər həmin nöqtə bağlanmayıbsa. Əgər bütün nöqtələr bağlanıbsa, gediş ötürülür. Fişlər qaytarıldıqdan sonra qalan nəticələr adi qaydada oynanılır.

Uzun Backgammon

• Başlanğıc düzülüş və hərəkət istiqaməti. Uzun Backgammon (şərq variantı) oyununda hər bir oyunçunun 15 fişkası eyni nöqtədən — «baş»dan başlayır. Ağların başı qara oyunçunun ev lövhəsinin ən sağdakı uzaq nöqtəsində, qaraların başı isə simmetrik olaraq ağların evinin sağ uzaq nöqtəsində yerləşir. Başqa sözlə, hər iki baş lövhənin əks guşələrində yerləşir. Oyunçular fişkalarını eyni istiqamətdə — ağların baxış bucağından saat əqrəbinin əksinə doğru hərəkət etdirirlər. Qısa Backgammon-dan fərqli olaraq, ağ və qara fişkaların yolları birbaşa toqquşmur: onlar sanki bir-birini dövrə vuraraq təqib edirlər. Ağlar öz başlarından başlayaraq qaranın ev zonasından, sonra qaranın xarici zonasından, daha sonra ağların xarici zonasından keçib öz evlərinə daxil olurlar; qara oyunçular isə eyni trayektoriyanı tərsinə izləyirlər — öz başlarından ağların evindən çıxaraq öz evlərinə qədər.
• Gediş qaydası. Uzun Backgammon-da ilk gedişi müəyyən etmək qaydası qısa variantdakı kimidir: hər oyunçu bir zər atır və kimin daha böyük ədədi düşürsə, o oyuna başlayır, ilk gedişdə hər iki zərin cəmini istifadə edir. Əgər eyni ədədlər düşərsə, fərqli nəticə alınana qədər zərlər təkrar atılır. İlk oyunçu müəyyən edildikdən sonra gedişlər növbə ilə davam edir: hər gediş iki zərin atılması ilə başlayır. Düşən ədədlər fişkanın neçə nöqtə irəli hərəkət edəcəyini göstərir. Oyunçu hər iki ədədi qaydalara uyğun istifadə etməlidir; dubl (eyni ədədlər) düşdükdə, hər ədəd iki dəfə oynanılır, yəni oyunçu dörd hərəkət edir. Gediş, bütün mümkün hərəkətlər yerinə yetirilənə qədər davam edir.
• Hərəkət və zər qaydaları. Fişkaların hərəkəti əsasən eyni prinsiplərə əsaslanır: fişka başdan çıxır və zərdə göstərilən qədər nöqtə irəli gedir, lakin son nöqtə rəqibin fişkası ilə tutulmamalıdır. Uzun Backgammon-da fişkanı rəqibin tutduğu nöqtəyə qoymaq qadağandır — burada vurmaq yoxdur və nöqtə ilk duran fişka tərəfindən qorunur. Buna görə bu variantda bar və vurulmuş fişkalar yoxdur. Qalan zər qaydaları qısa Backgammon-da olduğu kimidir: hər iki zərdəki ədəd ayrı gediş kimi oynanılır (və ya bütün aralıq nöqtələr boşdursa birləşdirilə bilər), dubl düşərsə, oyunçu həmin ədədlə dörd gediş edir. Qaydalara əsasən mümkün hərəkətlər varsa, onları icra etmək məcburidir. Vacib məhdudiyyət: başdan bir gedişdə yalnız bir fişka çıxarıla bilər. İstisna yalnız ilk gedişdir: əgər 6–6, 4–4 və ya 3–3 düşərsə, klassik qaydalara görə iki fişkanın çıxmasına icazə verilir («2 fişkanın çıxışı»). Bütün digər hallarda başdan bir gedişdə yalnız bir fişka çıxarmaq mümkündür. Bu qayda başlanğıcı daha strateji edir: bütün fişkaları dərhal yaymaq olmaz və irəliləyiş planlaşdırma tələb edir.
• Bloklama və məhdudiyyətlər. Uzun Backgammon-da rəqibin fişkasını vura bilməsəniz də, onu bloklamaq vacib strategiyadır. Eyni nöqtədə iki və ya daha çox fişka həmin nöqtəni rəqib üçün bağlayır. Oyunçular rəqibin irəliləyişini ləngitmək üçün «praym» — ardıcıl bağlanmış nöqtələr silsiləsi qururlar. Məsələn, 4–5 nöqtəni ardıcıl bağlamaq rəqibin fişkalarını dayandırır. Lakin qaydalar «tam bağlama»ya icazə vermir: rəqibin bütün fişkalarını arxada saxlayan altı ardıcıl nöqtəlik blok qurmaq olmaz. Ən azı bir fişka həmin bloku keçə bilməlidir. Əgər altı nöqtəlik praym rəqibin bütün fişkalarını tam bağlayırsa, bu gediş qanunsuz sayılır. Praktikada bu o deməkdir ki, altı fişkalıq blok yalnız o halda icazəlidir ki, rəqibin ən azı bir fişkası artıq o bloku keçmiş olsun. Ümumiyyətlə, bloklama əsas taktiki element olaraq qalır: vurma olmadığından qələbə düzgün manevr və maneə qurmaqla əldə olunur.
• Fişkaların çıxarılması. Bütün 15 fişkanız dövrəni tamamlayıb ev zonanıza (yolun son 6 nöqtəsinə) daxil olduqda, onları lövhədən çıxarmağa başlayırsınız, bu da qısa Backgammon qaydalarına bənzəyir. Çıxarılma qaydaları eynidir: düşən ədəd uyğun nöqtədəki fişkanın çıxarılmasına icazə verir; əgər həmin nöqtədə fişka yoxdursa, gediş ev daxilində edilir və ya daha uzaqdakı nöqtədən fişka çıxarılır. Uzun Backgammon-da rəqibin fişkasını vurmaq mümkün olmadığı üçün çıxarma prosesi daha sadədir: məqsəd bütün fişkaları mümkün qədər tez lövhədən çıxarmaqdır.
• Qələbənin hesablanması. Uzun Backgammon-da adətən hər oyun bir xal dəyərində sayılır. Lövhədən bütün fişkalarını ilk çıxaran oyunçu qalib olur. Əgər qalib bütün fişkalarını çıxarıb, rəqibdə hələ fişka qalıbsa, bu sadə qələbə sayılır — bir xal. Əgər rəqibin fişkası qalmayıbsa, bu ikiqat qələbədir. Rəsmi oyunlarda qarşılaşmalar əvvəlcədən razılaşdırılmış xal sayına qədər oynanılır. Uzun Backgammon-da ikiqatlaşdırma kubu demək olar ki, istifadə olunmur və yalnız məşq və ya qumar tipli oyunlarda rast gəlinir.

Yeni başlayanlara çox vaxt qısa Backgammon ilə başlamaq məsləhət görülür, çünki fişkaların vurulması oyunu daha dinamik və maraqlı edir. Uzun Backgammon isə strateji saflığı ilə qiymətləndirilir: uğur demək olar ki, tamamilə taktikalardan asılıdır, təsadüfi amil yalnız zərlərin atılmasında özünü göstərir, buna görə təsadüfi uduzma riski minimumdur. Hər iki variantı mənimsəməklə bu maraqlı oyunun bütün incəliklərini daha dərindən anlayacaqsınız.

Yeni başlayan Backgammon oyunçuları üçün məsləhətlər

Backgammon — təcrübə ilə ustalığın artdığı bir oyundur. İrəliləyişinizi sürətləndirmək üçün əsas taktiki üsulları başa düşmək və tipik səhvlərdən qaçmaq vacibdir. Aşağıda məsləhətləri üç qrupa bölmüşük: ümumi taktiki yanaşmalar, yeni başlayanların səhvləri və daha təkmil strategiya ideyaları. Bu tövsiyələr həm qısa, həm də uzun Backgammon üçün uyğundur (müvafiq qayda fərqləri nəzərə alınmaqla).

Taktiki yanaşmalar

• «Ev» və ankerlər qurun. Ev zonanızda mümkün qədər tez nöqtələri tutmağa çalışın — xüsusilə 5-ci nöqtəni, hansı ki «qızıl nöqtə» adlanır. Evdə tutulan nöqtələr qısa Backgammon-da rəqibin vurulmuş fişkalarının geri dönməsini çətinləşdirir və öz fişkalarınızın çıxarılmasını asanlaşdırır. Həmçinin, rəqib zonasındakı bir nöqtədə iki fişka ilə anker qurmaq faydalıdır. Anker (xüsusilə rəqibin 20 və ya 21-ci nöqtəsində) dayaq nöqtəsi kimi çıxış edir: rəqibin irəliləyişini ləngidir və sizin fişkalar üçün sığınacaq yaradır. Uzun Backgammon-da fişkaları erkən irəli çıxarmaq və bir neçə nöqtəni tutmaq vacibdir ki, başda tıxanıb qalmayasınız.
• Fişkaları tək buraxmayın. Tək fişkalar (blotlar) risklidir: qısa Backgammon-da vurula bilər, uzun variantda isə blok altında qala bilər. Fişkaları cüt-cüt hərəkət etdirin ki, bir-birini qorusunlar. Gediş etməzdən əvvəl düşünün: fişka açıq mövqedə tək qalacaqmı? Əgər bəli, risk etməyə dəyərmi, yoxsa daha təhlükəsiz oynamaq yaxşıdırmı? Amma həddindən artıq ehtiyatlılıq da zərərlidir: bəzən əsas nöqtəni tutmaq və ya rəqibi ləngitmək üçün risk etmək sərfəlidir. Təhlükəsizliklə cəsarət arasında tarazlıq tapın.
• Bloklar (praymlar) qurmağa diqqət edin. Ardıcıl nöqtələrdə bir neçə fişka yerləşdirmək rəqib üçün ciddi maneə yaradır. İdeal praym — ardıcıl 6 bağlanmış nöqtədir, lakin 4 və ya 5 belə nöqtə də böyük üstünlük verir. Blokları xarici zonanızda qurmaq rəqibin irəliləyişini ləngidir, ev zonasındakı bloklar isə fişkaların çıxarılmasını asanlaşdırır. Uzun Backgammon-da rəqibin bütün fişkalarını tam bağlamaq olmaz: ən azı biri bloku keçə bilməlidir. Qısa Backgammon-da texniki olaraq bütün 15 fişkanı bağlamaq mümkündür, lakin praktikada bu çox çətindir. Hər halda, prinsip eynidir: açıq fişkanı vurmağa çalışmaqdan daha çox, nöqtəni etibarlı bağlamaq faydalıdır, xüsusilə rəqibin fişkası bardadırsa.
• Lövhədə fişkaların paylanmasına diqqət edin. Bir nöqtədə çox fişka yığmaqdan çəkinin — bu, «qüllə» adlanır. Məsələn, bir nöqtədə 5 fişka adətən artıqdır: bu resursları digər mövqeləri nəzarətdə saxlamaq üçün istifadə etmək daha səmərəlidir. Digər tərəfdən, çox sayda tək fişka buraxmaq da risklidir. Elastik oynayın: fişkalarınızı elə paylayın ki, hər bir zər sizə faydalı gediş imkanı versin.
• Oyunun mərhələsini nəzərə alın. Başlanğıcda fişkaları başdan çıxarmaq və əsas nöqtələri tutmaq vacibdir; ortada mövqelərinizi möhkəmləndirin və qərar verin — yarışa davam etmək, yoxsa rəqibi ləngitmək; son mərhələdə isə vəziyyətə görə diqqətli və ya riskli oynayın — əgər irəlidəsinizsə fişkaları ehtiyatla çıxarın, geri qalırsa rəqibin gedişlərini çətinləşdirməyə çalışın.

Yeni başlayanların səhvləri

• Plansız oyun. Yeni başlayanlar tez-tez ümumi strategiya olmadan vəziyyətə görə hərəkət edirlər. Məsələn, rəqibin fişini vura biləcəklərini görəndə, öz fişlərinin yerləşməsini düşünmədən dərhal bunu edirlər. Bəzən bütün fişləri irəli sürürlər, arxanı qorumasız buraxırlar. Hər zərdən sonra vəziyyəti qiymətləndirin: hansı daha çox fayda gətirəcək — hücum, yoxsa mövqeyi gücləndirmək? Bəzən evinizi möhkəmləndirmək və ya geridə qalan fişləri çıxarmaq, tək bir vuruş üçün risk etməkdən daha ağıllıdır.
• Həddindən artıq müdafiəçi oyun («ev oyunu»). Digər bir ifrat — çox təhlükəsiz oyun tərzidir. Yeni başlayanlar bəzən açıq fiş saxlamaqdan qorxurlar və nəticədə mənasız hərəkətlər edərək gedişləri boşa verirlər. Məsələn, fişləri irəli aparmaq əvəzinə daim ev daxilində yerlərini dəyişirlər. Bu, yarışı geridə qoymağa və təşəbbüsü itirməyə gətirib çıxarır. Xüsusilə partiyanın əvvəlində bir az riskdən qorxmayın — hətta vurulmuş fiş də geri qayıda bilər. Backgammon-da temp vacibdir — bir qədər risklə irəliləmək, oturub rəqibin əsas nöqtələri ələ keçirməsini gözləməkdən yaxşıdır.
• Hesabı və ikiqatlaşdırmanı nəzərə almamaq (qısa Backgammon üçün). Xal üzrə oyunlarda yeni başlayanlar tez-tez ikiqatlaşdırma strategiyasını unudurlar. İkiqatlaşdırma kubundan düzgün istifadə etməmək və ya təklifi qəbul etməmək itirilmiş qazanca səbəb olur. Unutmayın: əgər siz üstünlüyü qoruyursunuzsa, cəsarətlə ikiqat təklif edin — əks halda 2 xal qazana biləcəyiniz yerdə yalnız 1 xal alacaqsınız. Əksinə, vəziyyət ümidsizdirsə — ikiqat təklifində təslim olun, növbəti partiya üçün xalları qoruyun.
• Ehtimalların səhv hesablanması. Backgammon-da müəyyən zərlərin düşmə ehtimalı çox şeyi müəyyənləşdirir. Tez-tez rast gəlinən səhv — açıq fişin riskini qiymətləndirməməkdir. Məsələn, oyunçu 6 nöqtəlik vuruş altında fişi açıq buraxa bilər, «yəqin ki, dəyməz» düşünərək. Halbuki, şans kifayət qədər böyükdür — təxminən 17%. Əksinə, bəzən oyunçular nadir zərləri çox qorxurlar: məsələn, rəqibin qalib gəlməsi üçün yalnız bir cüt lazımdır, halbuki bu dublun ehtimalı yenə də ~17%-dir. Tədricən Backgammon-da əsas ehtimalları öyrənin — hansı zərlər daha çox düşür, hansı hərəkətlərin reallaşma şansı var. Bu, qərar verməyə kömək edəcək: bəzən fişi açıq saxlamaq olar, əgər vurulma ehtimalı yalnız 8%-dirsə, amma gedişin gətirəcəyi üstünlük böyükdür.
• Vaxtsız yarışa keçid. Qısa Backgammon-da iki əsas oyun tərzi var — təmaslı oyun (vurma və saxlama cəhdləri ilə) və yarış oyunu (hər iki tərəf fişləri riskdən qaçaraq evə yönəldir). Tez-tez edilən səhv — rəqibin hələ güclü mövqeyi varkən çox erkən yarış rejiminə keçməkdir. Məsələn, oyunçu bütün fişlərini qaçırmağa çalışa bilər, amma rəqibin qarşıda bloku varsa — nəticədə onu tutub vururlar. Əks halda, artıq qaçmaq lazım olduğu halda, döyüşə çox bağlanmaq da səhvdir. Burada piplərin hesablanması bacarığı kömək edir — hər fişin finişə qədər qət etməli olduğu nöqtələrin ümumi sayı. Kimdə yol qısadır, onu təxmin etməyi öyrənin. Əgər piplərdə çox irəlidəsinizsə — toqquşmalardan qaçmaq və fişləri evə aparmaq məqsədəuyğundur. Əgər çox geridəsinizsə — əksinə, rəqibə maneələr yaradın, təsadüfi vuruş olmadan qalib gəlmək mümkün deyil.

İrəliləmiş strategiyalar

• Risklərin idarə olunması və gedişlərin planlaşdırılması. Təcrübəli oyunçular hərəkətlərinin nəticələrini hesablayır, rəqibin potensial zərlərini nəzərə alır və vəziyyətin bundan sonra necə dəyişəcəyini qabaqcadan təsəvvür edirlər. Onlar hansı fişlərin tək qaldığını, hansı nöqtələrin açıq olduğunu və rəqibin bunlardan necə istifadə edə biləcəyini təhlil edirlər. Şahmatçılar kimi düşünürlər: təkcə növbəti gedişi deyil, həm də rəqibin mümkün cavablarını əvvəlcədən planlaşdırırlar.
• «Təhlükəsiz və ya cəsarətli» prinsipi. Hər vəziyyətdə iki seçim olur: aqressiv və ehtiyatlı gediş. Aqressiv gediş açıq fiş buraxa, rəqibi vura və ya vəziyyəti gərginləşdirə bilər; ehtiyatlı gediş isə evi möhkəmləndirir, nöqtələri bağlayır və riski minimuma endirir. Ustalığın mahiyyəti — hansının lazım olduğunu anlamaqdadır: geridə qalanda cəsarətli oynamaq, vəziyyəti dəyişdirməyə çalışmaq; öndə olanda isə etibarlı hərəkət etmək, rəqibə imkan verməmək lazımdır. Lakin taxtanın vəziyyəti həmişə önəmlidir: bəzən öndə olan oyunçu qələbəni sürətləndirmək üçün riskə getməyə dəyər, geridə olan isə rəqibin səhvini gözləməlidir.
• Matç hesabının idarə olunması. Matç oyunlarında (məsələn, 5 və ya 7 xala qədər) taktika mövcud hesabdan asılı olaraq dəyişir — bu, «matç strategiyası» adlanan ayrıca sahədir. Məsələn, qələbəyə yalnız 1 xal qaldıqda, amma rəqibin 3 xalı olduqda, ikiqat təklifində daha ehtiyatlı davranmaq lazımdır, çünki bu halda məğlubiyyət həlledici deyil; belə vəziyyətlərdə Krouford qaydası tətbiq olunur və müəyyən gedişdə ikiqatlaşdırma məhdudlaşdırılır. Matç strategiyasının əsas prinsiplərini bilmək turnirlərdə çox faydalıdır, baxmayaraq ki, onun dərin öyrənilməsi əsas tövsiyələrin hüdudlarından kənara çıxır.
• Texniki sonluqlar və fişlərin çıxarılması. Fişləri toplamaq mərhələsində təcrübəli oyunçular bir çox incəliyi nəzərə alırlar. Məsələn, «25% qaydası»: əgər uduzursunuzsa, amma rəqibin səhvləri ilə qalib gəlmə şansınız təxminən dörddə birdirsə, oyunu davam etdirməyə dəyər. Eyni zamanda, rəqib hələ blok yarada biləcəksə, evin uzaq nöqtələrindəki fişləri mümkün qədər uzun saxlamaq vacibdir — bu, təsadüfi «backgammon» qələbəsi ehtimalını artırır. Uzun Backgammon-da əsas məsələ — başda çox ləngiməməkdir, əks halda rəqib blok qura və qələbə şansınızı ciddi azalda bilər.

Əsas məsləhət — oynayın və analiz edin. Hər partiyadan sonra gedişlərinizi nəzərdən keçirmək faydalıdır: harada səhv etdiniz, hansı gediş daha səmərəli ola bilərdi. Təcrübə və rəqibin oyununa diqqətlə baxmaq bacarığı bacarığınızı tədricən artıracaq. Backgammon — bir neçə dəqiqəyə öyrəniləcək, amma ömür boyu mükəmməlləşdiriləcək bir oyundur, hər inkişaf addımı zövq verir.

Backgammon — şans və strategiyanı, sadəlik və dərinliyi birləşdirən heyrətamiz oyundur. Qaydaları öyrənib ilk taktiki üsullara yiyələndikdən sonra, əsrlərlə sınanmış intellektual əyləncənin geniş dünyasını kəşf edəcəksiniz. Əgər əvvəlcə bəxt bir az nazlı olsa belə, hər oyun sizə yeni bir şey öyrədəcək — səbir, hesab bacarığı, məğlubiyyəti qəbul etmək və qələbədən zövq almağı. Bu oyun gözəldir, çünki onda hər zaman inkişaf üçün yer var: ev oyunçusundan turnir ustasına qədər.

Taxtada öz gücünüzü sınayanda Backgammon-un necə cəlbedici olduğunu hiss edəcəksiniz: revanş istəyi, yeni üsul sınamaq və ya müşahidə etdiyiniz strategiyanı yoxlamaq. Ən əsası — oyun ünsiyyət gətirir. Bir fincan çayla Backgammon partiyası müxtəlif nəsil və mədəniyyətlərdən olan insanları birləşdirə bilər, çünki zər və fişlərin dili sözsüz başa düşülür. Zəkalı qarşıdurma, dostcasına zarafatlar, uğurlu zərlərdə emosional yüksəlişlər — bütün bunlar Backgammon-un unikal atmosferini yaradır.

Ümid edirik ki, bu qaydalar və məsləhətlər sizə Backgammon-u inamla oynamağa və bacarıqlarınızı inkişaf etdirməyə kömək edəcək. Kiçik oyun təcrübəsi belə strategiyanı daha yaxşı anlamağa, gedişləri hesablamağa və prosesdən həzz almağa imkan verəcək. Öyrəndiklərinizi tətbiq etməyə, rəqibi müşahidə etməyə və tədricən öz üslubunuzu formalaşdırmağa çalışın — beləliklə, oyun sizin üçün həm maraqlı, həm də öyrədici olacaq. Özünüzü sınamağa hazırsınızmı? İndi dərhal Backgammon oynayın — pulsuz və qeydiyyatsız!