Mancala online, gratis

Mancala is een van de oudste bordspellen in de geschiedenis van de mensheid. Eeuwenlang wordt het gespeeld in Afrika, Midden-Amerika en ook in landen in Zuid- en Zuidoost-Azië. In deze regio’s is het even populair als schaken in het Westen, en net zo gevarieerd als kaartspellen. De oorsprong ligt in duizenden jaren oude landbouwculturen en kalendercycli.

Het is geen enkel spel, maar een hele familie van spellen die dezelfde bordvorm delen, maar verschillen in regels, aantal kuiltjes en strategieën. Omweso, bao, wari, “het zaden­spel” — allemaal populaire varianten van mancala. De bekendste versie vandaag de dag is kalah, een Amerikaanse bewerking ontwikkeld door William Julius Champion Jr. in de jaren 1950.

Geschiedenis van het spel

Het mancala-bord — rijen lege kuiltjes waarin zaden of steentjes worden gelegd — roept onvermijdelijk associaties op met landbouw. Het is dan ook geen toeval dat dergelijke spellen wijdverbreid waren in oude agrarische culturen met een ontwikkelde landbouw.

Archeologen zijn het nog niet eens over de exacte oorsprong van mancala. Spelborden en afbeeldingen zijn gevonden in het oude Egypte, Syrië, Soedan en Zuidoost-Aziatische landen. De meeste archeologische vondsten zijn echter gedaan in Noord-Afrika, in de Nijlvallei. Daar zijn handgesneden spelborden ontdekt op tempelzuilen, sarcofagen, steenfragmenten en zelfs voorwerpen van ivoor. De oudste dateren uit de 9e–10e eeuw v.Chr., waarmee mancala tot de oudste bekende spellen ter wereld behoort.

Sommige onderzoekers brengen elementen van mancala zelfs in verband met religieuze rituelen en offers, waarbij het tellen van zaden een ceremoniële betekenis had.

Omdat “mancala” een Arabisch woord is, bestaat er een theorie dat dit soort spellen is ontstaan in het Midden-Oosten en zich vervolgens heeft verspreid naar Afrika en Oost-Azië. Het belangrijkste argument voor deze theorie is het voorkomen van mancala in oude religieuze teksten in het Arabisch.

In Azië stond het spel bekend onder andere namen: congkak, dakon, makaotan, aggalakang, lamban. In Afrika — onder namen zoals bawo, omweso, endodoi, adi, hus, kale, ndoto, soro en tientallen andere. De meest complexe variant — bao — is wijdverbreid in Tanzania en Kenia, in Oost-Afrika.

Tijdens de kolonisatie van Amerika (16e–17e eeuw) werd mancala naar het nieuwe continent gebracht door Afrikaanse slaven. Daar vond het zijn plek in het zuiden van Noord-Amerika en het noorden van Zuid-Amerika, waar het bekend werd als wari of Amerikaanse mancala. In de Verenigde Staten werden zelfs commerciële versies ontwikkeld met plastic trays en gekleurde glazen steentjes — zowel voor thuisgebruik als voor educatieve doeleinden.

In Europa werd het spel bekend in de 17e eeuw, vooral onder Engelse handelaars, maar het werd later verdrongen door andere spellen. Tegenwoordig wordt het nog slechts herinnerd in enkele regio’s, zoals in de Baltische staten, waar het bekend staat onder de Duitse naam Bohnenspiel — “bonenspel.”

Sinds het begin van de 21e eeuw beleeft mancala een heropleving: het wordt gebruikt in het onderwijs, in ontwikkelingsprogramma’s voor kinderen, in digitale versies en mobiele apps. Ook culturele centra promoten het actief als onderdeel van immaterieel erfgoed. In 2020 erkende UNESCO het bao-spel als belangrijk element van de culturele identiteit van Oost-Afrika.

Interessante feiten

• Er zijn wereldwijd meer dan 200 gedocumenteerde varianten van mancala. Ze verschillen in het aantal kuiltjes, speelstukken, vangregels, puntentelling en speelrichting.
• In veel culturen gebruikte men geen aparte borden: de kuiltjes werden direct in de aarde, het zand, tempelmuren, stenen of zelfs boomstammen gesneden. Zulke “veldversies” waren handig voor nomaden en krijgers.
• Veel mancala-varianten zijn ideaal om jonge kinderen te leren tellen en logisch denken te ontwikkelen. In sommige regio’s wordt het officieel gebruikt in kleuterscholen als educatieve methode.
• In veel Afrikaanse en Aziatische culturen werd het spel geassocieerd met oogstgoden, de cyclus van leven en dood, en zonneritmes. In Tanzania en Madagaskar geloofde men dat mancala “geduld en nederigheid leert.”
• In de graven van farao’s van de 12e Egyptische dynastie (ca. 1800 v.Chr.) zijn voorwerpen gevonden met kuiltjes die lijken op mancala-borden. Daarmee behoort het tot de oudste spellen waarvan tastbaar bewijs bestaat.
• In landen als Ghana, Tanzania en Nigeria worden regionale toernooien gehouden — ook onder scholieren. Winnaars ontvangen vaak geen geld, maar zaden, zakken rijst of stukken land, wat het verband met landbouw onderstreept.

Ken je eenmaal de regels en beheers je de basisstrategie, dan kun je meteen beginnen — mancala wacht op je! Speel online, gratis en zonder registratie.

Alle varianten van mancala worden met twee spelers gespeeld — op een speelbord dat meestal is verdeeld in twee rijen. Eén kant behoort toe aan de eerste speler, de andere aan de tweede. Als speelstukken worden zaden, gekleurde steentjes of kralen gebruikt. Elke kuiltje geeft het aantal steentjes erin aan: een leeg kuiltje telt als nul, één steentje als één, twee als twee, enzovoort.

In de klassieke kalaha zijn er 12 kleine kuiltjes: 6 aan elke kant, hoewel het aantal in andere versies kan verschillen. Om verwarring te voorkomen, richten we ons op kalaha — de populairste en meest verspreide variant van mancala.

In kalaha heeft elke speler zes kuiltjes die recht tegenover die van de tegenstander liggen. Aan de uiteinden van het bord bevinden zich twee grote reservoirs voor het verzamelen van steentjes — deze worden “kalaha’s” genoemd, net als het spel zelf. Het beginaantal steentjes kan variëren, maar in de klassieke versie zijn het er 48: 4 in elk van de 12 kuiltjes.

Het begin van het spel verloopt als volgt:

• Door middel van loting wordt bepaald wie de eerste zet doet.
• De eerste speler kiest een van zijn 6 kuiltjes en haalt daar 4 steentjes uit.
• De verzamelde steentjes worden tegen de klok in verdeeld over alle volgende kuiltjes, inclusief de eigen kalaha en met overslaan van de kalaha van de tegenstander.

Als een zet wordt gedaan vanuit een kuiltje met meer dan 12 steentjes, worden deze in een cirkel over het hele bord verdeeld, en aan het einde van de cyclus wordt ook een steentje in het oorspronkelijke kuiltje geplaatst. Als de zet niet eindigt in de eigen kalaha, gaat de beurt naar de tegenstander.

Om het spel te winnen, moet een speler meer dan de helft van alle steentjes verzamelen. Er zijn twee manieren om steentjes te veroveren:

• Met een eenvoudige zet naar de eigen kalaha (of verder), waarbij het steentje niet wordt veroverd. In dit geval is slechts één verovering mogelijk.
• Door het laatste steentje in een leeg kuiltje aan de eigen kant te plaatsen — als het tegenoverliggende kuiltje van de tegenstander gevuld is. Dan mogen alle steentjes daaruit worden veroverd en in de eigen kalaha worden geplaatst.

Een extra beurt wordt toegekend als de vorige zet eindigt in de kalaha. Het spel eindigt wanneer een van de spelers meer dan de helft van alle steentjes verzamelt, of wanneer alle kuiltjes aan één kant leeg zijn.

Speltips

Mancala is een vrij intuïtief spel waarbij winst niet voortkomt uit een ingewikkelde strategie, maar uit oplettendheid en concentratie. Een bekende tactiek is de zogenaamde “taartregel”, die de winkansen gelijk maakt in betwiste situaties. Volgens deze regel mag de tweede speler na de eerste zet van plaats wisselen met de eerste speler om zo een winnende positie over te nemen. Daarom heeft het weinig zin om het spel te beginnen met het meteen verzamelen van steentjes in de mancala.

Bovendien, als je via loting als eerste mag zetten, kun je dit voordeel benutten door alle steentjes uit het meest linkse kuiltje te nemen. Aan het einde van die zet mag je direct nog een zet doen, waardoor je voorkomt dat de tegenstander hetzelfde kan doen!