Cờ tướng (象棋), hay còn gọi là "cờ Trung Hoa", là một trò chơi chiến lược cổ điển với bề dày lịch sử và vị thế đặc biệt trong văn hóa Đông Á. Cùng với cờ vây, cờ tướng được xem là một biểu tượng trí tuệ quan trọng của nền văn minh Trung Hoa.
Khác với cờ vua phương Tây, cờ tướng phát triển theo hệ thống quy tắc và logic riêng, phản ánh một góc nhìn độc đáo về chiến lược và không gian. Trò chơi này đòi hỏi không chỉ khả năng tính toán chính xác và tư duy logic, mà còn cả trực giác nhạy bén — một phẩm chất được đề cao trong triết học phương Đông.
Ngày nay, cờ tướng không chỉ phổ biến ở Trung Quốc mà còn rất thịnh hành tại Việt Nam, nơi trò chơi này mang tên cờ tướng và được xem là môn thể thao dân tộc. Ở Việt Nam, hệ thống thi đấu cờ tướng rất phát triển, bao gồm cả các giải chuyên nghiệp và các giải phong trào rộng khắp.
Trong cộng đồng người Hoa trên khắp thế giới, cờ tướng vẫn giữ vai trò như một mã văn hóa, kết nối các thế hệ và trở thành một hình thức di sản trí tuệ và lịch sử chứ không đơn thuần chỉ là một trò giải trí.
Lịch sử trò chơi
Tất cả các trò chơi dạng cờ đều bắt nguồn từ chaturanga (चतुरङ्ग) — một trò chơi Ấn Độ xuất hiện vào thế kỷ V–VI sau Công nguyên. Ở phương Tây, nó phát triển thành cờ vua cổ điển; ở Hàn Quốc thành janggi (장기, 將棋); ở Nhật Bản là shōgi (将棋); còn ở Trung Quốc là cờ tướng. Các trò chơi này đều chơi trên bàn cờ hình chữ nhật có ô và sử dụng các quân cờ có giá trị khác nhau. Một giả thuyết khác cho rằng cờ tướng phát sinh độc lập với Ấn Độ — xuất hiện ở Trung Quốc cổ đại khoảng 2000 năm trước. Các văn bản thời Hán có ghi chép gián tiếp về điều này, nhưng chưa có bằng chứng xác thực.
Điều thú vị là từ “tượng kỳ” (xiangqi) có thể dịch là “cờ có quân tượng”, điều này được thể hiện qua ký hiệu quân cờ và tên gọi của trò chơi. Trong thời cổ đại, cờ tướng từng tồn tại dưới nhiều hình thức địa phương khác nhau với quy tắc riêng biệt trước khi được thống nhất thành luật chơi hiện đại vào khoảng thế kỷ X.
Dù theo nguồn gốc nào, vào thế kỷ VIII, cờ tướng đã phổ biến ở Trung Quốc và được chơi bằng các quân cờ ba chiều — khác với các thẻ phẳng được sử dụng trong shōgi. Bộ quân cờ khi đó bao gồm vua, tượng, xe và lính (tốt) — tương đồng với chaturanga Ấn Độ. Sự giống nhau rõ rệt như vậy khó có thể là ngẫu nhiên, và dù không xuất phát trực tiếp từ chaturanga, thì ảnh hưởng của nó là rất rõ ràng.
Điểm khác biệt lớn nhất giữa cờ tướng và các loại cờ khác là sự tồn tại của “sông” chia bàn cờ thành hai phần. Một số quân như tượng không thể vượt qua sông, điều này tạo nên chiều sâu chiến lược độc đáo. Ngoài ra, “cung” giới hạn vùng di chuyển của tướng và sĩ là đặc điểm riêng biệt chỉ có trong cờ tướng.
Cờ tướng rất phổ biến ở Trung Quốc trong các thế kỷ VIII–X, được chơi bởi cả giới quý tộc lẫn nông dân. Sự khác biệt chủ yếu nằm ở chi phí và độ tinh xảo của bàn cờ và quân cờ. Một ví dụ nổi bật là ván cờ từ thế kỷ X, nơi ẩn sĩ Trần Đoàn (陳摶) đánh bại hoàng đế Trung Hoa. Trò chơi này từng được xem là di sản riêng của người Trung Quốc, và chỉ từ đầu thế kỷ XX mới bắt đầu lan rộng sang phương Tây.
Trong văn học và hội họa cổ, người ta tìm thấy nhiều tư liệu liên quan đến cờ tướng, minh chứng cho tầm quan trọng văn hóa của trò chơi này. Ở Trung Quốc cổ đại, cờ tướng còn được xem là phương pháp rèn luyện tư duy chiến lược, được khuyến khích học tập cho giới sĩ tử và tướng lĩnh.
Người châu Âu biết đến cờ tướng lần đầu thông qua một bức tranh của François Boucher mang tên “Trò chơi cờ Trung Hoa”, được khắc in tại Paris trong giai đoạn từ năm 1741 đến 1763. Tuy đã được biết đến ở phương Tây, nhưng phải đến những năm 1930, trò chơi này mới bắt đầu được thực sự chơi tại đó. Bước ngoặt cho sự phổ biến toàn cầu của cờ tướng là giải đấu lớn năm 1930 tại Hồng Kông giữa hai miền Nam và Đông Trung Quốc với 16 ván đấu, kết thúc bằng một kết quả hòa.
Kể từ đó, hàng chục liên đoàn địa phương và các cơ sở đào tạo đã được thành lập tại Trung Quốc, nơi trẻ em được học cờ tướng từ nhỏ. Việc truyền hình trực tiếp các trận đấu và phân tích từ các đại sư đã góp phần không nhỏ vào sự phát triển của trò chơi, đặc biệt từ nửa sau thế kỷ XX.
Việc thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa năm 1949 đã thúc đẩy nhanh quá trình phổ cập cờ tướng. Các giải đấu quốc gia bắt đầu được tổ chức hàng năm, thu hút hàng triệu khán giả trong và ngoài nước. Đến năm 1956, cờ tướng chính thức được công nhận là môn thể thao tại Trung Quốc.
Từ những năm 1980, các giải đấu quốc tế bắt đầu được tổ chức, bao gồm cả giải vô địch thế giới với sự tham gia của các kỳ thủ đến từ châu Âu, Hoa Kỳ, Singapore, Việt Nam và nhiều quốc gia khác. Liên đoàn Cờ tướng Thế giới (WXF, 世界象棋联合会) được thành lập vào năm 1993 và từ đó đến nay đóng vai trò điều phối các giải đấu lớn trên toàn cầu.
Những điều thú vị
Go và cờ tướng là hai trò chơi dân gian Trung Quốc nổi tiếng nhất bên ngoài Trung Quốc. Dưới đây là một số sự thật thú vị về cờ tướng:
- Cờ tướng chính thức được đưa vào chương trình World Mind Games năm 2008 và 2012.
- Vào thập niên 1970, Liên Xô từng cố gắng phổ biến cờ tướng: các tài liệu lý thuyết và bộ cờ mang tên “Cho Hong Ki” được bày bán, nhưng vẫn không vượt qua được rào cản văn hóa và ngôn ngữ.
- Kỳ thủ cờ tướng nổi bật nhất thế kỷ XX là Tạ Hiệp Tuấn (谢侠逊), người Trung Quốc. Ông viết cuốn sách đầu tiên bằng tiếng Anh về cờ tướng và từng giữ chức Phó Chủ tịch Hiệp hội Cờ tướng Trung Quốc (中国象棋协会).
- Người chơi nổi bật nhất thế kỷ XXI tính đến hiện tại là Lữ Khâm (吕钦) — 5 lần vô địch quốc gia Trung Quốc.
- Ở một số trường học Trung Quốc, cờ tướng được đưa vào chương trình ngoại khóa nhằm phát triển tư duy logic và không gian cho học sinh.
- Nhiều ván cờ tướng trên các nền tảng video châu Á đạt hàng triệu lượt xem, đặc biệt nếu được bình luận bởi các đại sư nổi tiếng.
- Tại các bảo tàng Trung Quốc, có thể bắt gặp những bàn cờ và quân cờ tướng cổ xưa được chế tác từ ngọc, ngà voi và gỗ quý.
Cờ tướng không chỉ là một biến thể của cờ, mà còn là hiện tượng văn hóa độc đáo, kết tinh hàng ngàn năm lịch sử, triết lý và tư duy chiến lược phương Đông. Luật chơi, bàn cờ và quân cờ phản ánh thế giới quan Trung Hoa, còn sự phong phú chiến thuật khiến trò chơi hấp dẫn với cả người mới bắt đầu và kỳ thủ chuyên nghiệp. Ngày nay, cờ tướng đang vượt ra khỏi phạm vi văn hóa Trung Quốc, trở thành một phần của di sản trí tuệ toàn cầu, sánh vai cùng cờ vua cổ điển và cờ vây.
Nếu bạn muốn rèn luyện tư duy logic, học cách tính toán nước đi và đồng thời khám phá một truyền thống cổ xưa — hãy thử chơi một ván cờ tướng. Chỉ một ván thôi cũng có thể khiến bạn bất ngờ bởi chiều sâu và sự khó lường của nó.