Mancala là một trong những trò chơi bàn cổ xưa nhất trong lịch sử loài người. Trò chơi này đã được chơi suốt nhiều thế kỷ ở châu Phi, Trung Mỹ, cũng như ở các quốc gia Nam Á và Đông Nam Á. Ở những khu vực này, nó phổ biến như cờ vua ở phương Tây và đa dạng như các trò chơi bài. Nguồn gốc của trò chơi gắn liền với nền văn hóa nông nghiệp hàng ngàn năm và các chu kỳ lịch cổ đại.
Mancala không phải là một trò chơi duy nhất mà là cả một họ trò chơi có chung hình dạng bàn chơi, nhưng khác nhau về luật chơi, số lượng lỗ và chiến thuật. Omweso, bao, wari, “trò chơi hạt giống” — đều là những biến thể phổ biến của mancala. Biến thể nổi tiếng nhất hiện nay là kalah, một phiên bản kiểu Mỹ được William Julius Champion Jr. phát triển vào những năm 1950.
Lịch sử trò chơi
Bàn chơi mancala — những hàng lỗ rỗng để đặt hạt hoặc đá nhỏ — thường gợi liên tưởng đến nghề nông. Không có gì ngạc nhiên khi những trò chơi như thế này rất phổ biến trong các nền văn minh nông nghiệp cổ đại có nền canh tác phát triển.
Các nhà khảo cổ học vẫn chưa thống nhất về nguồn gốc chính xác của mancala. Bàn chơi và hình khắc trò chơi được tìm thấy ở Ai Cập cổ đại, Syria, Sudan và các nước Đông Nam Á. Tuy nhiên, phần lớn các phát hiện khảo cổ đến từ Bắc Phi, đặc biệt là thung lũng sông Nile. Tại đó, người ta đã tìm thấy những bàn chơi được khắc bằng tay trên cột đền, quan tài, mảnh đá và thậm chí cả trên các vật dụng bằng ngà voi. Những bàn chơi cổ nhất có niên đại từ thế kỷ IX–X trước Công nguyên, khiến mancala trở thành một trong những trò chơi lâu đời nhất từng được biết đến.
Một số nhà nghiên cứu còn cho rằng các yếu tố trong mancala có liên quan đến các nghi lễ tôn giáo và hiến tế, nơi việc đếm hạt mang ý nghĩa nghi lễ.
Vì “mancala” là một từ gốc Ả Rập, có giả thuyết cho rằng loạt trò chơi này bắt nguồn từ Trung Đông và sau đó lan rộng sang châu Phi và Đông Á. Lập luận chính cho giả thuyết này là sự xuất hiện của mancala trong các văn bản tôn giáo cổ viết bằng tiếng Ả Rập.
Ở châu Á, nó có những tên gọi khác: congkak, dakon, makaotan, aggalakang, lamban. Ở châu Phi — với các tên như bawo, omweso, endodoi, adi, hus, kale, ndoto, soro và nhiều tên khác nữa. Biến thể phức tạp nhất — bao — phổ biến tại Tanzania và Kenya, ở Đông Phi.
Trong thời kỳ thuộc địa hóa châu Mỹ (thế kỷ XVI–XVII), mancala đã theo chân những người nô lệ châu Phi đến Tân Thế giới. Nó đã được phổ biến ở miền nam Bắc Mỹ và miền bắc Nam Mỹ, nơi trò chơi này được biết đến với tên gọi wari hoặc mancala kiểu Mỹ. Tại Hoa Kỳ, các phiên bản thương mại của trò chơi cũng đã được tạo ra với khay nhựa và các viên đá thủy tinh nhiều màu sắc — dùng cho mục đích giải trí tại nhà và giáo dục.
Ở châu Âu, trò chơi trở nên phổ biến vào thế kỷ XVII, đặc biệt trong giới thương nhân Anh, nhưng theo thời gian đã bị thay thế bởi những trò chơi khác. Ngày nay, nó chỉ còn được biết đến ở một vài khu vực, chẳng hạn như các nước Baltic, nơi nó được gọi bằng tên tiếng Đức là Bohnenspiel — “trò chơi đậu”.
Kể từ đầu thế kỷ XXI, mancala đã hồi sinh trở lại: trò chơi được sử dụng trong giáo dục, chương trình phát triển trẻ em, các phiên bản kỹ thuật số và ứng dụng di động. Các trung tâm văn hóa cũng tích cực quảng bá nó như một phần của di sản văn hóa phi vật thể. Năm 2020, UNESCO đã công nhận bao là một yếu tố quan trọng trong bản sắc văn hóa Đông Phi.
Những điều thú vị
- Có hơn 200 biến thể mancala đã được ghi nhận trên toàn thế giới. Chúng khác nhau về số lượng lỗ, quân chơi, cách bắt hạt, hệ thống tính điểm và hướng đi.
- Ở nhiều nền văn hóa, người ta không dùng bàn chơi riêng biệt: các lỗ được khắc trực tiếp xuống đất, cát, tường đền, đá hoặc thân cây. Những phiên bản “dã chiến” này rất tiện lợi cho người du mục và chiến binh.
- Nhiều biến thể của mancala rất phù hợp để dạy trẻ nhỏ học đếm và tư duy logic. Ở một số khu vực, trò chơi này được sử dụng chính thức trong nhà trẻ như một phương pháp giáo dục.
- Trong nhiều nền văn hóa châu Phi và châu Á, trò chơi này được liên kết với các vị thần nông nghiệp, chu kỳ sinh tử và nhịp điệu của mặt trời. Tại Tanzania và Madagascar, người ta tin rằng mancala “dạy sự kiên nhẫn và khiêm tốn”.
- Trong các ngôi mộ của các pharaoh thuộc triều đại thứ XII của Ai Cập (khoảng năm 1800 TCN), người ta đã phát hiện ra các vật dụng có khắc lỗ giống như bàn chơi mancala. Điều này khiến trò chơi trở thành một trong những trò chơi lâu đời nhất có dấu tích vật chất còn tồn tại.
- Ở các quốc gia như Ghana, Tanzania và Nigeria, có tổ chức các giải đấu khu vực — bao gồm cả dành cho học sinh. Những người chiến thắng thường không nhận tiền mà nhận hạt giống, bao gạo hoặc đất — nhấn mạnh mối liên hệ giữa trò chơi và văn hóa nông nghiệp.
Sau khi nắm rõ luật chơi và hiểu chiến lược cơ bản, bạn có thể bắt đầu ngay — mancala đang chờ bạn! Chơi trực tuyến, miễn phí và không cần đăng ký.