Cờ vua — là một trong những trò chơi cổ xưa và nổi tiếng nhất thế giới. Trận đấu chiến lược giữa hai người chơi này đã vượt qua nhiều thế kỷ, phát triển cùng các nền văn hóa và trở thành một phần di sản của chúng. Trò chơi này đã thu hút hàng triệu người hâm mộ và trở thành biểu tượng của sự đối đầu trí tuệ. Lịch sử của Cờ vua có ý nghĩa vì nó phản ánh sự giao lưu văn hóa giữa các dân tộc và sự phát triển của tư duy chiến lược, những yếu tố đã làm trò chơi này phong phú hơn qua hàng thế kỷ.
Từ truyền thuyết trong cung đình và những căn phòng hoàng gia cho đến các giải đấu quốc tế — Cờ vua luôn nổi bật so với các trò chơi bàn khác nhờ chiều sâu và phong cách độc đáo của nó. Trò chơi này đã chiếm vị trí vững chắc trong văn hóa thế giới: hình ảnh của nó xuất hiện trong văn học và nghệ thuật, các cảnh chơi cờ được tái hiện trong điện ảnh, và các trận đấu của các nhà vô địch thu hút sự chú ý của công chúng không kém gì các trận chung kết thể thao. Hãy cùng theo dõi hành trình kỳ diệu của trò chơi này từ nguồn gốc cho đến ngày nay và xem cách mà các quy tắc và diện mạo của «trò chơi hoàng gia» đã thay đổi qua các thời đại.
Lịch sử của Cờ vua
Nguồn gốc và những năm đầu tiên
Nguồn gốc của Cờ vua được bao phủ bởi huyền thoại, nhưng hầu hết các nhà sử học đều đồng ý rằng phiên bản tiền thân của trò chơi xuất hiện ở miền Bắc Ấn Độ khoảng thế kỷ VI. Phiên bản ban đầu này được gọi là chaturanga (Caturaṅga), có nghĩa là «bốn binh chủng» trong tiếng Phạn. Mỗi quân cờ đại diện cho một phần của quân đội: tốt — bộ binh, mã — kỵ binh, tượng — voi chiến, và xe — chiến xa. Sự kết hợp của bốn yếu tố này đã khiến chaturanga khác biệt với những trò chơi bàn đơn giản hơn: mỗi quân có cách di chuyển và vai trò riêng, và mục tiêu cuối cùng là bảo vệ quân chủ lực — tiền thân của nhà vua hiện đại.
Không thể xác định chính xác ai đã sáng tạo ra chaturanga, điều này dễ hiểu đối với một trò chơi cổ như vậy. Tuy nhiên, trong truyền thuyết Ấn Độ có nhắc đến một cận thần tên là Sissa ben Dahir (Sissa ben Dahir), người được xem là người phát minh ra Cờ vua. Theo truyền thuyết, ông đã dâng tặng vua bàn cờ đầu tiên và yêu cầu phần thưởng kỳ lạ — ngũ cốc, với số lượng tăng gấp đôi trên mỗi ô tiếp theo của bàn cờ. Từ đó hình thành nên câu chuyện nổi tiếng «Bài toán của Sissa» («Bài toán hạt thóc trên bàn cờ»), minh họa sức mạnh của cấp số nhân: tổng số hạt thóc cuối cùng lớn đến mức vượt xa toàn bộ kho lương của vương quốc. Mặc dù câu chuyện này, được ghi chép lại lần đầu vào thế kỷ XIII, mang tính truyền thuyết, nhưng nó nhấn mạnh sự sáng tạo và tư duy toán học sâu sắc vốn gắn liền với Cờ vua từ lâu đời.
Từ Ấn Độ, trò chơi lan sang Đế chế Ba Tư Sassanid, nơi nó được gọi là shatranj (Šatranj) — một từ có nguồn gốc từ tiếng Phạn chaturanga. Shatranj nhanh chóng trở thành trò tiêu khiển trong triều đình và là một phần trong đời sống trí tuệ của giới quý tộc Ba Tư. Trong sử thi «Shahnameh» (شاهنامه — «Sách các vị vua») do nhà thơ Abul Qasim Firdousi (Abu’l-Qāsim Firdawsī) sáng tác, có kể lại truyền thuyết về việc trò chơi cờ được mang đến triều đình của vua Khosrow I (Xosrōe). Theo câu chuyện, một vị vua Ấn Độ đã gửi bàn cờ như một câu đố và lời thách thức cho người Ba Tư, và nhà hiền triết Buzurgmehr đã giải được luật chơi rồi sáng tạo ra trò nard — tiền thân của trò backgammon hiện đại. Dù câu chuyện này thiếu cơ sở lịch sử, nó cho thấy ấn tượng mạnh mẽ mà trò chơi mới này tạo ra.
Đến thế kỷ VII, Cờ vua đã phổ biến ở Ba Tư, và các quy tắc cùng quân cờ đã thay đổi đáng kể. Một quân mới xuất hiện — hậu (từ tiếng Ba Tư «ferzin», nghĩa là cố vấn), vốn không có trong chaturanga Ấn Độ. Hậu khi đó yếu hơn rất nhiều so với ngày nay: chỉ có thể đi một ô theo đường chéo và là tiền thân của quân hậu hiện đại. Các quân khác cũng bị giới hạn. Chẳng hạn, quân tượng (được gọi là alfil) di chuyển theo đường chéo hai ô, nhảy qua một ô ở giữa, khiến nó kém linh hoạt hơn so với ngày nay. Mục tiêu của trò chơi shatranj là chiếu hết vua của đối thủ hoặc «lột trần vua», tức là bắt hết tất cả quân cờ khác, để lại nhà vua không được bảo vệ.
Từ người Ba Tư, Cờ vua thừa hưởng cả thuật ngữ «chiếu hết». Từ «shah mat» trong tiếng Ba Tư có nghĩa là «vua bất lực» hoặc «vua bị đánh bại». Đó là cách xưa kia người ta tuyên bố chiến thắng khi nhà vua không còn đường thoát. Từ đó, thuật ngữ «chiếu hết» ra đời. Đáng chú ý là chính từ «shah» («vua») đã trở thành gốc của tên gọi trò chơi trong nhiều ngôn ngữ châu Âu: tiếng Anh «chess» và tiếng Pháp «échecs» bắt nguồn từ tiếng Pháp cổ «eschecs», vốn vay mượn từ tiếng Ả Rập «shatranj», mà tiếng Ả Rập lại lấy từ tiếng Ba Tư. Như vậy, ngay cả tên gọi của trò chơi cũng phản ánh hành trình của nó từ phương Đông cổ đại đến châu Âu.
Sự lan rộng ra thế giới
Các cuộc chinh phục của người Ả Rập và con đường thương mại đã đóng vai trò quyết định trong việc lan truyền nhanh chóng của Cờ vua từ Ba Tư, cả về phía tây và phía đông. Sau khi Ba Tư bị người Ả Rập chinh phục vào những năm 640 SCN, trò chơi có tên shatranj đã lan rộng khắp Trung Đông và Bắc Phi. Không lâu sau đó, Cờ vua trở thành một phần quan trọng trong đời sống trí tuệ của thế giới Hồi giáo: nó được nghiên cứu cùng với thiên văn học, toán học và văn học. Ngay từ thế kỷ IX, tại Baghdad đã xuất hiện những nhà lý luận đầu tiên về Cờ vua, như as-Suli (as-Suli) và al-Adli (al-Adli), tác giả của những chuyên luận phân tích bài tập, khai cuộc và phương pháp chơi shatranj.
Đến thế kỷ X, Cờ vua đã được biết đến rộng rãi ở châu Âu: nó đến đó thông qua Tây Ban Nha Hồi giáo (Al-Andalus) và Sicilia, nơi trò chơi đã ăn sâu vào văn hóa triều đình. Gần như cùng thời điểm, Cờ vua cũng lan đến vùng Scandinavia — do người Viking mang đến, điều này được chứng thực bằng những phát hiện khảo cổ. Một trong những di vật nổi tiếng nhất là bộ cờ Lewis Chessmen, được phát hiện trên đảo Lewis ở Scotland. Những quân cờ nhỏ này, có niên đại từ thế kỷ XII và có thể do các nghệ nhân Na Uy tạo tác, được chạm khắc từ ngà cá nhà táng. Chúng mô tả các vị vua, hoàng hậu, giám mục, chiến binh và tốt với nét mặt sinh động, đôi khi có phần biếm họa. Bộ Lewis Chessmen là minh chứng độc đáo cho việc Cờ vua đã thấm sâu vào văn hóa châu Âu thời trung cổ và phản ánh truyền thống nghệ thuật của thời đại.
Khi Cờ vua lan rộng, tên gọi của nó cũng thay đổi theo từng ngôn ngữ. Ở châu Âu thời trung cổ, các văn bản Latin thường gọi trò chơi này là «trò chơi của các vị vua» (rex ludorum), nhấn mạnh sự sang trọng và mối liên hệ với tầng lớp thống trị. Trong các ngôn ngữ dân gian, những tên gọi xuất phát từ các từ «shah» hoặc «shah-mat», biểu thị mối đe dọa đối với nhà vua, được sử dụng phổ biến. Trong truyền thống Nga cổ, từ «шахматы» (Cờ vua) được du nhập từ môi trường Ba Tư-Ả Rập thông qua các ngôn ngữ trung gian và cùng tồn tại với thuật ngữ «тетради» (từ shatranj).
Điều thú vị là các quân cờ ở từng quốc gia lại có những hình ảnh và biểu tượng riêng. Ở phương Tây, quân tượng được hiểu là giám mục: do đó trong tiếng Anh gọi là bishop và tiếng Pháp là fou («kẻ ngốc» hoặc «chú hề»), vì hình dáng của quân cờ được cho là giống mũ của giám mục hoặc mũ của kẻ hề. Ở Nga, người ta lại thấy nó giống con voi, nên tên gọi đó được giữ lại. Hình dạng của quân xe cũng khác nhau: ở nhiều nơi nó được coi là chiến xa, ở nơi khác lại là tháp phòng thủ. Ở Nga cổ, quân xe đôi khi được tạc thành hình chiếc thuyền, và truyền thống này còn tồn tại đến tận thế kỷ XX. Trong các bộ cờ cổ Nga, người ta vẫn có thể thấy những chiếc thuyền gỗ nhỏ đại diện cho quân xe.
Những đặc điểm văn hóa này cho thấy rằng khi Cờ vua lan tỏa khắp thế giới, nó không chỉ giữ được cấu trúc cốt lõi mà còn được làm phong phú thêm bởi những yếu tố địa phương, phản ánh tư duy và truyền thống nghệ thuật của các dân tộc khác nhau.
Trong thời Trung cổ, Cờ vua trở thành một trong những thú vui yêu thích nhất của giới quý tộc. Trò chơi được đánh giá cao vì khả năng rèn luyện trí thông minh, tư duy chiến lược và kỹ năng lập kế hoạch. Các vị vua bảo trợ cho Cờ vua: được biết vua Anh Henry I và những người kế vị của ông rất say mê trò chơi này, trong khi vua Pháp Louis IX (Louis IX, gọi là Thánh Louis) cũng là một người chơi cờ. Năm 1254, chính Louis IX đã ban hành sắc lệnh tạm thời cấm các giáo sĩ chơi Cờ vua — có lẽ vì lo ngại rằng họ dành quá nhiều thời gian cho trò chơi thay vì cầu nguyện. Tuy nhiên, những lệnh cấm như vậy không thể ngăn được sự lan rộng của Cờ vua.
Đến thế kỷ XIII, trò chơi này đã được biết đến trên khắp châu Âu — từ Tây Ban Nha và Scandinavia đến các đảo Anh và vùng Rus. Bằng chứng nổi bật về mức độ phổ biến của nó là bản thảo được soạn năm 1283 dưới triều vua Castile Alfonso X Minh Triết (Alfonso X el Sabio). Cuốn chuyên luận minh họa này, có tên là «Sách về các trò chơi» (Libro de los juegos), chứa một phần lớn dành cho Cờ vua: trong đó có mô tả luật chơi shatranj, các bài toán và ví dụ về ván đấu. Tác phẩm này không chỉ hệ thống hóa kiến thức về các trò chơi bàn đương thời mà còn cho thấy tầm quan trọng mà Cờ vua có được trong đời sống văn hóa châu Âu trung cổ.
Sự ra đời của các quy tắc hiện đại
Vào thế kỷ XV, Cờ vua trải qua một cuộc cách mạng trong luật chơi, khiến trò chơi trở nên gần gũi với phiên bản hiện đại. Trước đó, cho đến cuối thời Trung cổ, luật chơi vẫn khác nhau tùy theo vùng, và các ván shatranj diễn ra chậm rãi, thiên về thế trận. Nhưng khoảng năm 1475 (dù ngày chính xác chưa được xác định, nhưng hầu hết các nhà nghiên cứu cho rằng vào cuối thế kỷ XV), ở Ý hoặc Tây Ban Nha, một bộ luật mới ra đời đã khiến trò chơi trở nên năng động hơn nhiều.
Thay đổi quan trọng nhất là việc biến quân hậu vốn yếu thành nhân vật quyền lực nhất trên bàn cờ. Giờ đây, hậu có thể di chuyển bất kỳ số ô nào theo hàng dọc, hàng ngang hoặc chéo, trở thành quân mạnh nhất. Quân tượng cũng được cải tiến: thay vì chỉ được nhảy qua một ô theo đường chéo hai ô, nó giờ có thể di chuyển trên toàn bộ đường chéo. Những thay đổi này khiến trò chơi trở nên nhanh và mạnh mẽ hơn, giúp người chơi có thể chiếu hết nhanh hơn và tạo ra nhiều cơ hội tấn công ngoạn mục. Không phải ngẫu nhiên mà người đương thời gọi phong cách mới này là «Cờ vua của nữ hoàng điên», nhấn mạnh sức mạnh vượt trội của hậu trong bộ luật mới.
Trong những thế kỷ tiếp theo, các cải tiến khác cũng được thêm vào. Từ thế kỷ XIII, ở một số vùng đã xuất hiện quy tắc cho phép tốt đi hai bước ở lượt đầu tiên, nhưng phải đến thế kỷ XVI, điều này mới được chấp nhận rộng rãi. Cũng vào thời kỳ này, hai yếu tố quan trọng khác được hình thành: nhập thành — nước đi đồng thời của vua và xe để bảo vệ vua và mở đường cho xe — và nước bắt tốt qua đường, cho phép bắt quân tốt vừa đi hai ô. Những cải tiến này được áp dụng từ cuối thế kỷ XV nhưng chỉ đến thế kỷ XVII–XVIII mới được chuẩn hóa hoàn toàn.
Không phải mọi quy tắc đều được thống nhất ngay lập tức. Chẳng hạn, việc phong tốt thành hậu ban đầu còn gây tranh cãi: mãi đến thế kỷ XIX, một số nơi vẫn cho rằng không hợp lý khi có hai hậu nếu hậu ban đầu chưa bị bắt. Dần dần, tất cả các quy tắc này được thống nhất, và Cờ vua có được hình thức ổn định như hiện nay.
Những cuốn sách in đầu tiên về Cờ vua đóng vai trò quan trọng trong việc tiêu chuẩn hóa trò chơi. Năm 1497, người Tây Ban Nha Luis Ramírez de Lucena xuất bản tác phẩm «Tình yêu và nghệ thuật của trò chơi Cờ vua» (Repetición de Amores y Arte de Ajedrez), trình bày các quy tắc mới và phân tích khai cuộc một cách có hệ thống. Thế kỷ XVI, người Ý Pedro Damiano cho ra đời một cuốn hướng dẫn phổ biến với các lời khuyên thực tế, trở thành tài liệu tham khảo cho nhiều người chơi. Năm 1561, linh mục người Tây Ban Nha Ruy López de Segura viết «Cuốn sách về sự sáng tạo và nghệ thuật chơi Cờ vua» (Libro de la invención liberal y arte del juego del axedrez), trong đó ông hệ thống hóa các nguyên tắc khai cuộc. Kể từ đó, tên ông được đặt cho một trong những khai cuộc cổ điển — «Khai cuộc Ruy López», vẫn được sử dụng trong các giải đấu đỉnh cao ngày nay.
Đến cuối thế kỷ XVI, các quy tắc của Cờ vua đã được định hình gần như hoàn chỉnh. Trò chơi dần dần không còn là thú vui của giới quý tộc mà trở thành một hình thức thi đấu trí tuệ. Ở các thành phố lớn châu Âu, những câu lạc bộ và quán cà phê Cờ vua đầu tiên bắt đầu xuất hiện, nơi những người yêu thích trò chơi gặp nhau, thảo luận và thi đấu. Một trong những trung tâm nổi tiếng nhất là quán cà phê «Regence» (Café de la Régence) ở Paris, mở cửa vào những năm 1680. Suốt hơn một thế kỷ rưỡi, đây là nơi tụ họp của những kỳ thủ mạnh nhất châu Âu, và sau này còn có sự góp mặt của nhà tư tưởng vĩ đại François-André Danican Philidor.
Philidor, một bậc thầy người Pháp thế kỷ XVIII, không chỉ nổi tiếng là nhạc sĩ mà còn là một trong những nhà lý luận đầu tiên của Cờ vua. Tác phẩm «Phân tích trò chơi Cờ vua» (Analyse du jeu des échecs, 1749) của ông có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của lý thuyết cờ. Chính trong đó, ông đã đưa ra câu nói nổi tiếng: «Tốt là linh hồn của Cờ vua». Tư tưởng này đã thay đổi cách nhìn về trò chơi: lần đầu tiên, cấu trúc tốt được xem là nền tảng của chiến lược chứ không chỉ là yếu tố phụ. Cuốn sách của Philidor đã đặt nền móng cho cách tiếp cận chiến lược vị trí, sau này trở thành trường phái chủ đạo trong lý thuyết Cờ vua.
Cờ vua trong thời đại mới
Thế kỷ XIX là thời kỳ Cờ vua được định hình hoàn chỉnh như một môn thể thao và một ngành khoa học. Bước ngoặt này gắn liền với giải đấu quốc tế đầu tiên, được tổ chức tại London năm 1851. Người chiến thắng là kỳ thủ người Đức Adolf Anderssen, với ván đấu huyền thoại trước Lionel Kieseritzky được mệnh danh là «Ván cờ bất tử» nhờ sự tinh tế và táo bạo trong các đòn phối hợp. Giải đấu năm 1851 đã thu hút sự quan tâm lớn của công chúng và báo chí, củng cố vị thế của Cờ vua như một môn thi đấu trí tuệ hấp dẫn.
Khoảng thời gian này cũng đánh dấu sự hình thành truyền thống thi đấu tranh danh hiệu vô địch. Năm 1834, kỳ thủ người Pháp Louis-Charles de La Bourdonnais chứng tỏ ưu thế vượt trội trước đối thủ người Ireland Alexander McDonnell, được xem là kỳ thủ mạnh nhất thế giới thời bấy giờ. Giữa thế kỷ, thiên tài người Mỹ Paul Morphy gây chấn động khi đánh bại các cao thủ châu Âu trong giai đoạn 1858–1859, khiến giới cờ đương thời khâm phục bởi lối chơi uyển chuyển và sâu sắc.
Lịch sử chính thức của các giải vô địch thế giới bắt đầu năm 1886, khi trận tranh ngôi vô địch đầu tiên diễn ra giữa Wilhelm Steinitz (Áo-Hung) và Johannes Zukertort (Đế quốc Nga). Steinitz giành chiến thắng và trở thành nhà vô địch thế giới đầu tiên, mở ra truyền thống các trận tranh ngôi vô địch thường kỳ.
Sự phát triển của Cờ vua trong thế kỷ XX dẫn đến sự ra đời của các tổ chức quốc tế thống nhất giới cờ. Năm 1924, Liên đoàn Cờ vua Quốc tế (FIDE — Fédération Internationale des Échecs) được thành lập tại Paris, trở thành cơ quan quản lý toàn cầu, điều phối các giải đấu, thống nhất luật lệ và kết nối các liên đoàn quốc gia. Ngày nay, FIDE có thành viên từ 201 quốc gia và được Ủy ban Olympic Quốc tế công nhận.
Từ năm 1927, FIDE tổ chức các kỳ Thế vận hội Cờ vua — giải vô địch đồng đội thế giới, trở thành sân chơi danh giá cho các đội tuyển quốc gia. Nhờ FIDE, danh hiệu vô địch thế giới có tính kế thừa rõ ràng: kể từ thời Steinitz, nhiều thế hệ kỳ thủ kiệt xuất đã tranh tài để giành chiếc vương miện này.
Trong số đó có Emanuel Lasker, người giữ danh hiệu trong suốt 27 năm (1894–1921); kỳ thủ Cuba José Raúl Capablanca, được mệnh danh là «cỗ máy Cờ vua» nhờ kỹ thuật hoàn hảo; Alexander Alekhine, nổi tiếng với những đòn phối hợp táo bạo; Mikhail Botvinnik, «người cha» của trường phái cờ Xô Viết; Bobby Fischer, biểu tượng của cuộc đối đầu thời Chiến tranh Lạnh; và Garry Kasparov, người nhiều năm đứng đầu bảng xếp hạng thế giới. Những cái tên này trở thành biểu tượng của từng thời kỳ trong lịch sử Cờ vua.
Một trong những lý do khiến Cờ vua giữ được sức hấp dẫn lâu dài trong thế kỷ XX là sự phát triển của lý thuyết cờ. Sau thời kỳ lãng mạn của thế kỷ XIX, khi các đòn tấn công và hy sinh táo bạo chiếm ưu thế, phong cách chơi khoa học và chiến lược vị trí dần lên ngôi, do Steinitz khởi xướng. Ông chứng minh rằng chiến thắng không chỉ đến từ các đòn phối hợp ngoạn mục mà còn nhờ việc tích lũy lợi thế từng bước một cách có hệ thống.
Trong những năm 1920, phong trào «siêu hiện đại» (hypermodernism) xuất hiện, do Aron Nimzowitsch và Richard Réti khởi xướng. Họ đưa ra quan điểm mới về kiểm soát trung tâm — rằng có thể kiểm soát từ xa bằng các quân mạnh thay vì chiếm lĩnh trực tiếp bằng tốt. Điều này thách thức các nguyên tắc cổ điển và mở ra hướng chiến lược hoàn toàn mới.
Bằng cách đó, Cờ vua trở thành phòng thí nghiệm của tư duy: mỗi thế hệ đều đóng góp cách hiểu riêng về trò chơi. Sách về chiến lược và chiến thuật được xuất bản rộng rãi, trở thành một phần của đời sống văn hóa và giúp Cờ vua phổ biến vượt ra ngoài phạm vi chuyên nghiệp.
Vào cuối thế kỷ XX, công nghệ máy tính bước vào thế giới Cờ vua, mở ra một cuộc cách mạng thực sự. Năm 1997, siêu máy tính Deep Blue của IBM đã đánh bại nhà vô địch thế giới Garry Kasparov trong trận đấu sáu ván. Sự kiện này đánh dấu kỷ nguyên mới — cuộc đối đầu trí tuệ giữa con người và máy móc. Từ đó, phân tích bằng máy tính trở thành phần không thể thiếu trong quá trình luyện tập: ngày nay, các chương trình chơi mạnh hơn cả đại kiện tướng, nhưng điều đó không làm giảm đi sức hấp dẫn của các giải đấu giữa con người.
Trái lại, công nghệ giúp Cờ vua trở nên dễ tiếp cận hơn bao giờ hết. Từ giữa những năm 1990, Cờ vua trực tuyến phát triển mạnh mẽ, cho phép người chơi trên khắp thế giới thi đấu với nhau. Đến những năm 2020, trò chơi lại bùng nổ nhờ sức lan tỏa của truyền thông: các buổi phát sóng trực tiếp thu hút hàng trăm nghìn người xem, và sau khi bộ phim «The Queen’s Gambit» (2020) ra mắt, Cờ vua đạt mức độ phổ biến kỷ lục. Theo Liên Hợp Quốc, hiện có khoảng 605 triệu người thường xuyên chơi Cờ vua, tương đương khoảng 8 % dân số thế giới — một con số minh chứng cho sức sống bền bỉ của trò chơi trong thời đại kỹ thuật số.
Những điều thú vị về Cờ vua
- Ván cờ dài nhất. Kỷ lục chính thức cho ván Cờ vua dài nhất là 269 nước đi. Đó là số nước mà các đại kiện tướng Ivan Nikolić và Goran Arsović đã thực hiện tại giải đấu ở Belgrade năm 1989. Trận đấu kéo dài suốt 20 giờ 15 phút và kết thúc với kết quả hòa. Ngày nay, gần như không thể phá vỡ kỷ lục này do quy tắc «50 nước đi», theo đó ván cờ được xử hòa nếu trong 50 nước liên tiếp không có quân nào bị bắt hoặc tốt di chuyển.
- Nước chiếu nhanh nhất. Ngược lại, «chiếu hết của kẻ ngốc» là ván cờ ngắn nhất có thể diễn ra trong Cờ vua. Nó được thực hiện chỉ sau hai nước đi: bên trắng mắc sai lầm nghiêm trọng, và bên đen chiếu hết ngay trong lượt thứ hai. Trên thực tế, điều này hiếm khi xảy ra, nhưng về mặt lý thuyết, đây là kỷ lục tuyệt đối về tốc độ kết thúc ván cờ.
- Cờ vua và văn hóa. Cờ vua đã thấm sâu vào văn hóa thế giới và thường được xem là biểu tượng của trí tuệ. Trong văn học, ví dụ nổi tiếng nhất là truyện của Lewis Carroll «Alice ở xứ sở trong gương» (Through the Looking-Glass, 1871), được xây dựng như một ván cờ: Alice di chuyển như một quân tốt và trở thành hoàng hậu ở cuối truyện. Trong điện ảnh, Cờ vua thường được dùng như phép ẩn dụ cho cuộc đấu trí, tiêu biểu là cảnh trong phim «Con dấu thứ bảy» (1957) của Ingmar Bergman, nơi hiệp sĩ chơi cờ với Thần chết. Trong loạt phim «Harry Potter», người xem chứng kiến ván cờ phép thuật được tái hiện như một trận chiến thật sự. Sang thế kỷ XXI, Cờ vua tiếp tục là một phần của văn hóa đại chúng. Bộ phim «The Queen’s Gambit» (2020) đã tạo nên làn sóng bùng nổ toàn cầu: doanh số bán bàn cờ tăng gấp ba, và lượng tìm kiếm trên eBay tăng 215 % chỉ trong vài tuần. Cờ vua cũng truyền cảm hứng cho âm nhạc: năm 1986, các thành viên nhóm ABBA hợp tác sáng tác vở nhạc kịch «Chess», lấy bối cảnh là trận đấu trong thời Chiến tranh Lạnh, nơi bàn cờ trở thành ẩn dụ cho cả xung đột chính trị lẫn cá nhân.
- Đặc trưng quốc gia. Ở các quốc gia khác nhau, Cờ vua phát triển với những đặc điểm riêng. Ở Trung Đông có shatranj, ở Trung Quốc phát triển trò xiangqi (Cờ tướng), và ở Nhật Bản là shōgi. Tất cả đều thuộc cùng một họ nhưng có quy tắc và quân cờ khác nhau. Ở Trung Quốc và Nhật Bản, quân cờ phẳng, có chữ viết, và di chuyển theo giao điểm của các đường. Ở Ấn Độ, còn có biến thể chaturaji — cờ bốn người chơi, mỗi người ở một góc bàn cờ. Trong thế kỷ XX, trường phái cờ Xô Viết đạt được danh tiếng lớn. Ở Liên Xô, Cờ vua được coi là môn thể thao và công cụ phát triển trí tuệ, giúp quốc gia này sản sinh nhiều nhà vô địch thế giới. Dù kỳ thủ Mỹ Bobby Fischer chấm dứt chuỗi thống trị của Liên Xô năm 1972, Liên Xô vẫn nhanh chóng lấy lại vị thế: từ 1975 đến 2000, danh hiệu vô địch thế giới luôn thuộc về các kỳ thủ Liên Xô và các nước hậu Xô Viết — trong đó có Anatoly Karpov và Garry Kasparov. Đặc biệt, Armenia là quốc gia đầu tiên trên thế giới đưa Cờ vua vào chương trình học bắt buộc: từ năm 2011, học sinh lớp 2–4 đều học Cờ vua cùng toán và ngữ văn. Sáng kiến này nhằm phát triển tư duy logic, khả năng tập trung và tinh thần trách nhiệm, khẳng định Cờ vua không chỉ là trò chơi mà còn là công cụ giáo dục.
- Kỷ nguyên Cờ vua trực tuyến. Ngày nay, Chess.com là nền tảng Cờ vua lớn nhất thế giới, với hơn 140 triệu người dùng đăng ký và hàng triệu người chơi mỗi ngày. Lịch sử của trang bắt đầu khi tên miền chess.com được đăng ký năm 1995 để quảng bá ứng dụng học tập Chess Mentor, và năm 2005 được các doanh nhân Erik Allebest và Jay Severson mua lại. Năm 2007, trang được ra mắt lại dưới dạng cổng thông tin hiện đại, kết hợp giữa chơi trực tuyến, học tập và cộng đồng. Từ đó, Chess.com phát triển toàn cầu. Năm 2022, công ty hoàn tất thương vụ mua lại Play Magnus Group — tổ chức do nhà vô địch thế giới Magnus Carlsen sáng lập, sở hữu các thương hiệu như Chess24 và Chessable. Thương vụ này củng cố vị thế dẫn đầu của Chess.com và biến nó thành trung tâm nơi hội tụ học tập, thi đấu và truyền thông.
Từ chiến trường Ấn Độ cổ đại đến các nền tảng trực tuyến hiện đại, Cờ vua đã trở thành một phần không thể tách rời của văn minh nhân loại. Trò chơi kết hợp trí tuệ phương Đông, tinh thần hiệp sĩ châu Âu và tư duy lý tính của thời hiện đại. Cờ vua không chỉ là trò giải trí hay thể thao mà còn là hiện tượng văn hóa: nó rèn luyện tư duy chiến lược, kỷ luật bản thân và lòng tôn trọng đối thủ.
Ngày nay, Cờ vua tiếp tục gắn kết mọi người thuộc mọi lứa tuổi và dân tộc quanh bàn cờ đen trắng. Từ những ván đấu thân mật ngoài sân cho đến các giải vô địch thế giới — Cờ vua vẫn là đấu trường cho trí tuệ và ý chí. Trò chơi này mang đến cho mỗi người cơ hội cảm nhận vẻ đẹp và sự tinh tế trong từng nước cờ. Cờ vua — không chỉ là trò chơi, mà còn là ngôn ngữ chung của nhân loại — ngôn ngữ của logic, sáng tạo và tư duy.
Dù có nhiều hình thức giải trí mới xuất hiện, Cờ vua vẫn tiếp tục thu hút các thế hệ người chơi mới. Trong trò chơi này, thể thao, khoa học và nghệ thuật hòa quyện một cách độc đáo, giúp nó luôn tươi mới và hấp dẫn. Sau khi tìm hiểu về lịch sử phong phú của Cờ vua, bước tiếp theo tự nhiên là đi từ lý thuyết đến thực hành: sự hiểu biết thực sự về Cờ vua chỉ đến khi ngồi trước bàn cờ. Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ tìm hiểu chi tiết các quy tắc và nguyên tắc cơ bản của «trò chơi hoàng gia» này, để bất kỳ ai cũng có thể bắt đầu những bước đầu tiên và cảm nhận sức hấp dẫn độc đáo của nó.