Mancala online, falas

Mankala është një nga lojërat më të vjetra të tavolinës në historinë e njerëzimit. Prej shekujsh ajo luhet në Afrikë, Amerikën Qendrore, si dhe në vendet e Azisë Jugore dhe Juglindore. Në këto rajone, ajo është po aq e njohur sa shahu në Perëndim dhe po aq e larmishme sa lojërat me letra. Rrënjët e saj lidhen me kultura bujqësore mijëravjeçare dhe ciklet e kalendarit.

Nuk është një lojë e vetme, por një familje e tërë lojërash të bashkuara nga forma e ngjashme e tabelës, por që ndryshojnë për nga rregullat, numri i vrimave dhe strategjitë. Omweso, bao, wari, “loja me fara” — janë të gjitha variante të njohura të mankalas. Varianti më i përhapur sot është kalah, një version i amerikanizuar i zhvilluar nga William Julius Champion Jr. në vitet 1950.

Historia e lojës

Tabla e mankalas — rreshta me vrima të zbrazëta ku vendosen fara ose gurë të vegjël — lidhet natyrshëm me bujqësinë. Nuk është rastësi që lojëra të tilla ishin të përhapura në kultura të lashta agrare me bujqësi të zhvilluar.

Arkeologët ende nuk kanë arritur në një përfundim të përbashkët për origjinën e saktë të mankalas. Tabela dhe paraqitje të saj janë gjetur në Egjiptin e Lashtë, Siri, Sudan dhe në vendet e Azisë Juglindore. Megjithatë, numri më i madh i gjetjeve arkeologjike vjen nga Afrika e Veriut, në luginën e Nilit. Aty janë zbuluar tabela të gdhendura me dorë në shtylla tempulli, sarkofagë, fragmente guri dhe madje në objekte prej fildishi. Më të vjetrat datojnë në shekujt IX–X para erës sonë, duke e bërë mankalan një nga lojërat më të hershme të njohura të njerëzimit.

Disa studiues madje i lidhin elementet e mankalas me rite fetare dhe flijime, ku numërimi i farave kishte domethënie ceremoniale.

Meqenëse “mankala” është një fjalë arabe, ekziston një teori se ky grup lojërash lindi në Lindjen e Mesme dhe më pas u përhap në Afrikë dhe Azinë Lindore. Argumenti kryesor në favor të kësaj teorie është përmendja e mankalas në tekste të lashta fetare të shkruara në arabisht.

Në Azi ajo njihej me emra të ndryshëm: congkak, dakon, makaotan, aggalakang, lamban. Në Afrikë — me emra si bawo, omweso, endodoi, adi, hus, kale, ndoto, soro dhe dhjetëra të tjerë. Varianti më kompleks — bao — është i përhapur në Tanzani dhe Kenia, në Afrikën Lindore.

Gjatë kolonizimit të Amerikës (shekujt XVI–XVII), mankala mbërriti në kontinentin e ri së bashku me skllevërit afrikanë. Ajo u përhap në jug të Amerikës së Veriut dhe në veri të Amerikës së Jugut, ku u njoh si wari ose mankala amerikane. Në SHBA u krijuan versione tregtare me tabaka plastike dhe gurëz të vegjël prej xhami me ngjyra — për përdorim në shtëpi dhe në arsim.

Në Evropë loja u bë e njohur në shekullin XVII, veçanërisht midis tregtarëve anglezë, por me kalimin e kohës u zëvendësua nga lojëra të tjera. Sot ajo kujtohet vetëm në disa rajone, si në vendet baltike, ku njihet me emrin gjerman Bohnenspiel — “loja me fasule”.

Që nga fillimi i shekullit XXI, mankala po përjeton një rilindje: ajo përdoret në arsim, programe zhvillimi për fëmijë, versione dixhitale dhe aplikacione mobile. Ajo promovohet gjithashtu nga qendrat kulturore si pjesë e trashëgimisë jomateriale. Në vitin 2020, UNESCO e njohu lojën bao si një element të rëndësishëm të identitetit kulturor të Afrikës Lindore.

Fakte interesante

• Ekzistojnë mbi 200 variante të dokumentuara të mankalas në të gjithë botën. Ato ndryshojnë për nga numri i vrimave, gurët, mënyra e kapjes, sistemi i pikëve dhe drejtimi i lëvizjes.
• Në shumë kultura nuk përdorej një tabelë e veçantë: vrimat gdhendeshin direkt në tokë, në rërë, në mure tempulli, në gurë apo edhe në trungje pemësh. Këto versione “në terren” ishin praktike për nomadët dhe luftëtarët.
• Shumë versione të mankalas janë të përshtatshme për të mësuar numërimin dhe logjikën tek fëmijët e vegjël. Në disa rajone ajo përdoret zyrtarisht në çerdhe si metodë edukimi.
• Në shumë kultura afrikane dhe aziatike, loja lidhej me perënditë e të korrave, ciklin e jetës dhe vdekjes, dhe ritmet diellore. Në Tanzani dhe Madagaskar besohej se mankala “mëson durimin dhe përulësinë”.
• Në varret e faraonëve të dinastisë XII të Egjiptit (rreth vitit 1800 p.e.s.) janë gjetur objekte me vrima të gdhendura që ngjajnë me tabelat e mankalas. Kjo e bën atë një nga lojërat më të vjetra me dëshmi materiale të njohura.
• Në vende si Gana, Tanzani dhe Nigeri mbahen turne rajonalë — përfshirë edhe mes nxënësve. Fituesit shpesh marrin si çmime fara, thesë me oriz ose tokë, duke theksuar lidhjen me kulturën bujqësore.

Pasi të mësoni rregullat dhe të kuptoni strategjinë bazë, mund të filloni pa frikë — mankala ju pret! Luani online, falas dhe pa regjistrim.

Të gjitha variantet e mancala luhet nga dy persona — në një tabelë loje që zakonisht ndahet në dy rreshta. Njëra anë i përket lojtarit të parë, tjetra të dytit. Si gurë përdoren fara, gurë të vegjël me ngjyra ose rruaza. Çdo gropë tregon numrin e gurëve brenda saj: një e zbrazët konsiderohet zero, me një gur është një, me dy është dy, e kështu me radhë.

Në kalahan klasike ka 12 gropa të vogla: nga 6 në secilën anë, megjithëse në versione të tjera numri mund të ndryshojë. Për të shmangur konfuzionin, do të përqendrohemi te kalaha — varianti më i njohur dhe më i përhapur i mancalas.

Në kalaha, secili lojtar ka gjashtë gropa të vendosura përballë atyre të kundërshtarit. Në anët e tabelës ndodhen dy zgavra të mëdha për grumbullimin e gurëve — këto quhen “kalahë”, njësoj si loja vetë. Numri fillestar i gurëve mund të ndryshojë, por në versionin klasik janë 48: nga 4 në secilën nga 12 gropat.

Fillimi i lojës zhvillohet kështu:

• Hidhet shorti për të përcaktuar kush do të bëjë lëvizjen e parë.
• Lojtari i parë zgjedh njërën nga 6 gropat e tij dhe merr prej saj 4 gurë.
• Gurët e mbledhur shpërndahen në drejtim të kundërt me akrepat e orës në të gjitha gropat pasuese, duke përfshirë kalahën e vet dhe duke anashkaluar kalahën e kundërshtarit.

Nëse lëvizja bëhet nga një gropë që ka më shumë se 12 gurë, ato shpërndahen në rreth të plotë mbi të gjithë tabelën dhe në fund të ciklit një gur vendoset edhe në gropën fillestare. Nëse lëvizja nuk përfundon në kalahën personale, radha i kalon kundërshtarit.

Për të fituar lojën, duhet të mblidhen më shumë se gjysma e të gjithë gurëve. Kapja e gurëve bëhet në dy mënyra:

• Me një lëvizje të thjeshtë deri në kalahen personale (ose më tej), ku guri nuk kapet. Në këtë rast lejohet vetëm një kapje.
• Duke vendosur gurin e fundit në një gropë të zbrazët në rreshtin tënd — nëse gropa përballë e kundërshtarit ka gurë. Në atë rast, të gjithë gurët mund të kapen dhe të vendosen në kalahen tënde.

Një lëvizje e dytë lejohet nëse e mëparshmja përfundon në kalahen tënde. Loja përfundon kur një lojtar mbledh më shumë se gjysmën e gurëve ose kur të gjitha gropat në njërin rresht janë bosh.

Këshilla për lojën

Mancala është një lojë mjaft intuitive, ku fitorja arrihet jo përmes një strategjie të ndërlikuar, por falë vëmendjes dhe përqendrimit. Një nga taktikat më të njohura është e ashtuquajtura “rregulla e byrekut”, e cila barazon shanset për fitore në situata të paqarta. Sipas kësaj rregulle, pas lëvizjes së parë, lojtari i dytë mund të ndërrojë vendet me të parin dhe të përfitojë një pozicion fitues. Prandaj nuk ka shumë kuptim të fillosh lojën me kapjen e menjëhershme të gurëve në mancala.

Përveç kësaj, nëse shorti ju jep të drejtën e lëvizjes së parë, mund të përfitoni nga kjo duke marrë të gjithë gurët nga gropa më në të majtë. Në përfundim të lëvizjes do të mund të bëni menjëherë një lëvizje të dytë dhe t’ia mohoni kundërshtarit të njëjtën mundësi!