Mankala online, za darmo

Mankala to jedna z najstarszych gier planszowych w historii ludzkości. Od wieków gra się w nią w Afryce, Ameryce Środkowej, a także w krajach Azji Południowej i Południowo-Wschodniej. W tych regionach jest tak popularna jak szachy na Zachodzie i tak różnorodna jak gry karciane. Jej korzenie sięgają tysiącletnich kultur rolniczych i cykli kalendarzowych.

To nie jedna gra, lecz cała rodzina gier, których łączy wspólny układ planszy, ale różnią się zasadami, liczbą dołków i strategiami. Omweso, bao, wari, „gra w nasiona” — wszystkie te warianty należą do rodziny mankali. Najbardziej znaną wersją obecnie jest kalah, spopularyzowana w USA wersja opracowana przez Williama Juliusa Championa Jr. w latach 50. XX wieku.

Historia gry

Plansza do mankali — rzędy pustych dołków, do których wkłada się nasiona lub kamyczki — nieodłącznie kojarzy się z rolnictwem. Nic dziwnego, że gry tego typu były szczególnie rozpowszechnione w starożytnych kulturach agrarnych o rozwiniętym rolnictwie.

Archeolodzy wciąż nie są zgodni co do dokładnego pochodzenia mankali. Plansze i przedstawienia gry znaleziono w starożytnym Egipcie, Syrii, Sudanie i krajach Azji Południowo-Wschodniej. Najwięcej znalezisk archeologicznych pochodzi jednak z Afryki Północnej, z doliny Nilu. Tam, na kolumnach świątyń, sarkofagach, fragmentach kamienia, a nawet na przedmiotach z kości słoniowej odkryto ręcznie wyżłobione plansze do gry. Najstarsze z nich pochodzą z IX–X wieku p.n.e., co czyni mankalę jedną z najstarszych znanych gier świata.

Niektórzy badacze łączą elementy mankali z rytuałami religijnymi i ofiarami, w których liczenie nasion miało znaczenie symboliczne.

Ponieważ „mankala” to słowo arabskie, istnieje teoria, że gry te narodziły się na Bliskim Wschodzie, a następnie rozprzestrzeniły się w Afryce i Azji Wschodniej. Głównym argumentem za tą teorią jest wzmianka o mankali w starożytnych tekstach religijnych pisanych po arabsku.

W Azji gra znana była pod innymi nazwami: congkak, dakon, makaotan, aggalakang, lamban. W Afryce funkcjonowała jako bawo, omweso, endodoi, adi, hus, kale, ndoto, soro i wiele innych. Najbardziej skomplikowana wersja — bao — jest powszechna w Tanzanii i Kenii, we wschodniej Afryce.

W czasach kolonizacji Ameryk (XVI–XVII wiek) mankala trafiła na nowy kontynent wraz z afrykańskimi niewolnikami. Zyskała popularność na południu Ameryki Północnej i północy Południowej, gdzie znana była jako wari lub amerykańska mankala. W Stanach Zjednoczonych powstały również komercyjne wersje gry z plastikowymi tackami i kolorowymi szklanymi kamyczkami — do użytku domowego i edukacyjnego.

W Europie gra stała się znana w XVII wieku, szczególnie wśród angielskich kupców, ale z czasem została wyparta przez inne formy rozrywki. Dziś pamięta się o niej tylko w niektórych regionach, np. w krajach bałtyckich, gdzie znana jest pod niemiecką nazwą Bohnenspiel — „gra w fasolki”.

Od początku XXI wieku mankala przeżywa renesans: wykorzystywana jest w edukacji, programach rozwojowych dla dzieci, w wersjach cyfrowych i aplikacjach mobilnych. Jest także aktywnie promowana przez ośrodki kultury jako część niematerialnego dziedzictwa. W 2020 roku UNESCO uznało grę bao za ważny element tożsamości kulturowej Afryki Wschodniej.

Ciekawostki

• Na całym świecie istnieje ponad 200 udokumentowanych wariantów mankali. Różnią się one liczbą dołków, pionkami, sposobem przejmowania, systemem punktacji i kierunkiem gry.
• W wielu kulturach nie używano osobnych plansz: dołki wyżłabiano bezpośrednio w ziemi, piasku, ścianach świątyń, kamieniach, a nawet w pniach drzew. Takie „terenowe” wersje były wygodne dla nomadów i wojowników.
• Wiele odmian mankali świetnie nadaje się do nauki liczenia i logicznego myślenia u dzieci. W niektórych regionach stosuje się ją oficjalnie w przedszkolach jako metodę edukacyjną.
• W wielu kulturach afrykańskich i azjatyckich gra łączona była z bogami urodzaju, cyklem życia i śmierci oraz rytmem słońca. W Tanzanii i na Madagaskarze uważano, że mankala „uczy cierpliwości i pokory”.
• W grobowcach faraonów XII dynastii egipskiej (ok. 1800 p.n.e.) znaleziono przedmioty z wyżłobionymi dołkami przypominającymi plansze mankali. To czyni ją jedną z najstarszych gier z potwierdzonymi materialnymi dowodami.
• W krajach takich jak Ghana, Tanzania i Nigeria organizowane są regionalne turnieje — również wśród uczniów. Zwycięzcy często otrzymują nie pieniądze, lecz nasiona, worki ryżu lub ziemię, co podkreśla związek gry z kulturą rolniczą.

Gdy już znasz zasady i opanujesz podstawową strategię, możesz zaczynać — mankala czeka! Graj online, za darmo i bez rejestracji.

Wszystkie odmiany mankali są grane przez dwie osoby — na planszy do gry, która zazwyczaj jest podzielona na dwa rzędy. Jedna strona należy do pierwszego gracza, druga do drugiego. Jako pionki używa się ziaren, kolorowych kamyczków lub koralików. Każde zagłębienie wskazuje liczbę znajdujących się w nim kamyczków: puste liczy się jako zero, z jednym kamykiem — jako jeden, z dwoma — jako dwa itd.

W klasycznej wersji kalaha znajduje się 12 małych zagłębień: po 6 z każdej strony, choć w innych wersjach ich liczba może się różnić. Aby uniknąć nieporozumień, skupimy się właśnie na kalaha — najpopularniejszej i najbardziej rozpowszechnionej odmianie mankali.

W kalaha każdy gracz ma po sześć zagłębień ułożonych naprzeciwko siebie. Po bokach planszy znajdują się dwa większe zagłębienia do zbierania kamyczków — to one nazywane są „kalahami”, podobnie jak sama gra. Początkowa liczba kamyczków może być różna, ale w klasycznej wersji jest ich 48: po 4 w każdym z 12 zagłębień.

Początek gry wygląda następująco:

• Losowo ustala się, kto wykonuje pierwszy ruch.
• Pierwszy gracz wybiera jedno ze swoich 6 zagłębień i zabiera z niego 4 kamyczki.
• Zebrane kamyczki rozdziela się przeciwnie do ruchu wskazówek zegara do kolejnych zagłębień, w tym do własnej kalahy, omijając jednak kalahę przeciwnika.

Jeśli ruch wykonywany jest z zagłębienia, w którym znajduje się więcej niż 12 kamyczków, są one rozdzielane po całej planszy w okręgu, a na końcu cyklu jeden kamyk trafia z powrotem do zagłębienia początkowego. Jeśli ruch nie zakończy się w własnej kalasze, kolej na przeciwnika.

Aby wygrać grę, trzeba zebrać więcej niż połowę wszystkich kamyczków. Kamyczki można zdobywać na dwa sposoby:

• Prostym ruchem do własnej kalahy (lub dalej), gdzie kamyczek nie jest przechwytywany. W takim przypadku możliwe jest tylko jedno zdobycie.
• Umieszczając ostatni kamyczek w pustym zagłębieniu po swojej stronie — jeśli przeciwległe zagłębienie przeciwnika zawiera kamyczki. Wówczas można je wszystkie zebrać i przenieść do własnej kalahy.

Kolejny ruch przysługuje graczowi, jeśli poprzedni zakończył się w kalasze. Gra kończy się, gdy jeden z graczy zbierze więcej niż połowę wszystkich kamyczków lub gdy wszystkie zagłębienia po jednej stronie zostaną całkowicie opróżnione.

Wskazówki do gry

Mankala to gra dość intuicyjna, w której zwycięstwo osiąga się nie przez skomplikowaną strategię, lecz dzięki uważności i koncentracji. Do znanych taktyk należy tzw. „zasada ciasta”, wyrównująca szanse na wygraną w sytuacjach spornych. Zgodnie z tą zasadą po pierwszym ruchu drugi gracz może zamienić się stronami z pierwszym i przejąć zwycięską pozycję. Dlatego nie ma sensu rozpoczynać gry od natychmiastowego zdobywania kamyczków w mankali.

Poza tym, jeśli losowanie przyzna ci pierwszy ruch, możesz skorzystać z tej przewagi, zabierając wszystkie kamyczki z najbardziej lewej dziurki. Po zakończeniu ruchu natychmiast wykonasz kolejny i pozbawisz przeciwnika tej samej możliwości!