W połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych nie było popularniejszej gry karcianej niż Euchre. Współcześni nazywali ją «królową wszystkich gier karcianych», a w każdym zakątku kraju — od farm w Pensylwanii po statki parowe kursujące po Missisipi — wszędzie rozgrywano partie w Euchre.
Historia gry karcianej Euchre
Jak Euchre stał się amerykańskim fenomenem
Gra karciana Euchre pojawiła się na długo przed tym, jak podbiła Amerykę. Większość historyków zgadza się, że wywodzi się ona z alzackiego Juckerspiel — tak nazywano odmianę gry karcianej popularnej w XVIII–XIX wieku. Sama nazwa gry wskazuje na jej centralną kartę — waleta, który zajmuje najwyższą pozycję wśród atutów. Rzeczywiście, kluczową cechą Euchre są dwa najwyższe atuty, oba walety (zwane także «bower» od niemieckiego Bauer — chłop). Walet atutowy, nazywany right bower, jest najmocniejszą kartą. Za nim idzie left bower — walet innego koloru tej samej barwy. Ten szczegół wyraźnie pochodzi z gier niemieckich: na przykład w niemieckim leksykonie karcianym słowo Bauer od dawna oznaczało waleta, a nie tylko chłopa. Znamienne jest to, że w Euchre skromny walet przebija królów i asów, niejako detronizując arystokrację z najwyższych pozycji — jak żartobliwie zauważali obserwatorzy w XIX wieku.
Pierwsza udokumentowana wzmianka o grze pochodzi prawdopodobnie z początku XIX wieku. Według Oxford English Dictionary już w 1810 roku Eucre został mimochodem wspomniany wśród popularnych wówczas rozrywek karcianych. A w 1829 roku angielski aktor i pisarz Joseph Cowell podczas podróży po Missisipi zapoznał się z tajemniczą grą Uker na pokładzie statku parowego z Louisville do Nowego Orleanu. Swoje wrażenia opublikował wiele lat później, w 1844 roku, i ta notatka uważana jest za jeden z pierwszych opisów gry na ziemi amerykańskiej.
Po latach 20. XIX wieku Euchre szybko zapuścił korzenie w Nowym Świecie. Grę przywieźli ze sobą osadnicy z Europy, przede wszystkim niemieckojęzyczni imigranci — zarówno z Alzacji (należącej wówczas do Francji, ale zachowującej kulturę niemiecką), jak i z innych regionów Niemiec. Istnieją teorie, że gra mogła trafić także przez Anglię — na przykład jest popularna w południowo-zachodniej Anglii, w Kornwalii i Devon, gdzie podobne gry rozpowszechnili francuscy jeńcy wojenni z epoki napoleońskiej. Jednak to właśnie w USA Euchre naprawdę zasłynął. W pierwszej połowie XIX wieku rozprzestrzenił się od stanów wschodnich po Środkowy Zachód. Już w latach 50. XIX wieku Euchre faktycznie stał się narodową grą karcianą Ameryki. Jego popularność gwałtownie rosła w tych dziesięcioleciach — nie bez powodu w 1877 roku pisano, że «żadna inna gra domowa nie była tak ukochana na całym rozległym terytorium Stanów Zjednoczonych jak Euchre».
Szczególnie mocno gra zakorzeniła się na Środkowym Zachodzie, w stanach takich jak Ohio, Indiana, Michigan i Illinois. Później ten pas w centrum USA nazwano nawet «Euchre Belt» — tak silna była tam tradycja gry w Euchre w każdej rodzinie. Ludzie pasjonowali się nią wszędzie: od miejskich salonów po targi rolnicze. Na początku wojny secesyjnej (1861–1865) Euchre było już powszechnie znane — także w obozach żołnierskich. Podczas długich postojów zarówno żołnierze Północy, jak i Południa spędzali czas przy kartach — i najczęściej była to właśnie gra w Euchre. W czasie wojny secesyjnej w USA gra ta na stałe weszła do codzienności armii. Według wspomnień weteranów «czasami nawet obiad odkładano dla jednej partii». Dla żołnierzy stała się ona równie zwyczajnym towarzyszem jak kociołek przy ognisku czy płaszcz na ramionach.
Pierwsze zasady i pojawienie się jokera
Euchre po raz pierwszy pojawiło się w druku w latach 40. XIX wieku. W 1844 roku w Filadelfii ukazał się podręcznik The Whist Player’s Hand-Book autorstwa Thomasa Matthewsa, który po raz pierwszy zawierał rozdział z zasadami nowej gry — nazywanej wówczas Uker lub Euchre. Już w 1845 roku Euchre zostało uwzględnione w amerykańskim przewodniku po grach, zwanym potocznie «amerykańskim Hoyle’em» — na wzór brytyjskiego oryginału Hoyle’s Games, autorytatywnego wydania z XVIII wieku. Stopniowo zasady ujednolicano i już w 1850 roku ukazała się pierwsza osobna książka całkowicie poświęcona Euchre. We wczesnych podręcznikach do gry używano skróconej talii — najczęściej 32 kart, od siódemek do asów. Jednak stopniowo największe rozpowszechnienie zyskała jeszcze bardziej skrócona wersja — 24 karty: od dziewiątki do asa w każdym kolorze.
Co ciekawe, na początku w talii nie było jokera. Samo słowo «joker» jeszcze nie istniało — wszystkie potrzebne karty znajdowały się w standardowej talii, w której rolę najwyższego atutu pełnił walet atutowy (right bower). Jednak amerykańscy gracze, znani z zamiłowania do nowości, w połowie wieku postanowili dodać do swojego ulubionego Euchre niezwykłego «atuta nad atutami». Początkowo stosowano ciekawy trik: do talii dodawano jedną zapasową kartę bez koloru — tak zwaną pustą kartę, którą producenci czasami dołączali do zestawu w celach reklamowych lub próbnych. Gracze nadali jej nowe przeznaczenie i zaczęli używać jako specjalnego najwyższego atutu — «najlepszego bowera». Po raz pierwszy taki dodatkowy atut został wspomniany w zasadach z 1868 roku, choć według historyków w praktyce tę «pustą kartę» zaczęto wykorzystywać do Euchre już w latach 50. XIX wieku. Z czasem wyrosła z niej osobna karta — joker.
Decydującym krokiem było pojawienie się specjalnie drukowanych kart przeznaczonych do roli najwyższego atutu. W 1863 roku wydawca kart Samuel Hart wypuścił pierwszą ilustrowaną kartę-jokera pod nazwą «Imperial Bower». Przedstawiała ona lwa w grocie z napisem: «This card takes either Bower» — czyli «Ta karta przebija każdego bowera». Od tego momentu dodatkowa karta na stałe weszła do talii Euchre i już nigdy jej nie opuszczała.
Inni producenci podchwycili pomysł i pod koniec XIX wieku każda talia kart w USA zawierała jokera. Co zabawne, na wczesnych «najlepszych bowerach» Harta i innych nie przedstawiano błazna — występowały najróżniejsze rysunki, od lwa po tygrysa. Dopiero w latach 80.–90. XIX wieku wygląd jokera przyjął znaną dziś postać błazna. Jeśli chodzi o nazwę, słowo «joker» powstało z «Euchre»: według jednej z wersji graczom anglojęzycznym trudno było wymawiać niemieckie Jucker i przerobili je na swój sposób. Tak czy inaczej, w latach 80. XIX wieku dodatkowy joker znajdował się już we wszystkich nowych taliach wydawanych przez największe fabryki kart. Na przykład słynna firma United States Playing Card Co., założona w 1867 roku, od lat 80. XIX wieku dołączała dwóch jokerów do swoich standardowych talii Bicycle. Joker zawdzięcza swoje pojawienie się właśnie grze Euchre — nieprzypadkowo jego rola w grze jest bezpośrednio określana jako «najlepszy atut», wyższy od wszystkich innych kart.
Na statkach parowych i w salonach: złoty wiek Euchre
Jeśli ojczyzną Euchre były spokojne społeczności rolnicze, to prawdziwą sławę zdobył on w znacznie bardziej burzliwym otoczeniu. W latach 30.–60. XIX wieku w całej Ameryce nie było statku rzecznego, na którym wieczorami nie rozgrywano by partii w Euchre. Na słynnych parowcach Missisipi, które pływały od St. Louis do Nowego Orleanu, grano z zapałem, a czasem o pieniądze — dość przypomnieć wzmianki o graczach karcianych na łodziach u Marka Twaina. Sam Twain, będąc młodym reporterem w latach 60. XIX wieku, wyruszył na Dziki Zachód i opisał, jak wieczorami w lesie nad jeziorem Tahoe budowali szałas i «rozgrywali niekończące się partie w Euchre, dopóki karty nie były tak zabrudzone, że całkowicie nie do poznania». W innej scenie swojej podróży Mark Twain obserwował trzech nierozłącznych towarzyszy na pokładzie statku oceanicznego — grali oni w Euchre dniami i nocami, wypijając przy tym całe butelki czystej whisky, i wyglądali na «najszczęśliwszych ludzi, jakich kiedykolwiek widziałem».
Euchre stał się nieodłączną częścią życia na amerykańskim pograniczu. W kalifornijskich kopalniach złota poszukiwacze skracali wieczory przy kartach, w salonach kowbojskich na granicy cywilizacji stukot kart rozlegał się nie rzadziej niż dźwięk strzałów. W salonie mogła toczyć się partia pokera, ale znacznie częściej — towarzyski Euchre, bo do niego potrzeba było tylko czterech graczy i połowy talii, a czas gry był znacznie krótszy i weselszy niż w przeciągającym się pokerze. W każdej tawernie, w każdym zajazdzie i miasteczku garnizonowym w XIX wieku można było spotkać graczy w Euchre — tak powszechny się stał. Gra przyciągała swoją prostotą, tempem i duchem zespołowym: dwóch na dwóch starało się wziąć co najmniej trzy lewy z pięciu, podczas gdy szczególnie odważny gracz mógł zaryzykować «grę w pojedynkę» bez partnera przeciw wszystkim. Emocje, zespołowe kalkulacje i szybkie tempo — wszystko to czyniło Euchre ulubioną rozrywką ludzi z najróżniejszych warstw społecznych.
Co ciekawe, pod koniec XIX wieku Euchre dotarło także do najbardziej wyrafinowanych salonów. Gra, która wcześniej kojarzyła się z pograniczem, stała się modną rozrywką towarzyską. W latach 90. XIX wieku Stany Zjednoczone ogarnęła fala «progresywnego Euchre» — tak nazywano szczególny format turniejów, w których pary graczy stale się zmieniały, a wyniki były wliczane do wspólnej klasyfikacji. Podobne wieczory karciane często organizowały stowarzyszenia charytatywne i kościoły: pobierano opłatę za udział, zwycięzcy otrzymywali nagrody, a zebrane środki przeznaczano na cele dobroczynne. W 1898 roku gazety donosiły o ogromnym turnieju Euchre w Nowym Jorku: na cele charytatywne sprzedano trzy tysiące biletów, a zwycięzcy otrzymali w nagrodę cenne klejnoty. Nawet pisarze pozostawili po sobie ślad, uwieczniając Euchre w literaturze: bohaterowie powieści Marka Twaina regularnie siadali do tej gry, a Herbert Wells w powieści science fiction «Wojna światów» (The War of the Worlds, 1898) przedstawił grupę ocalałych, którzy w chaosie marsjańskiej inwazji znajdowali pocieszenie w partiach Euchre, z zapałem rozgrywając jokera na krawędzi zagłady ludzkości.
Na początku XX wieku gwiazda Euchre zaczęła powoli przygasać. Do mody weszły bardziej skomplikowane rozrywki intelektualne — zamiast towarzyskiego Euchre pojawił się brydż, ze swoimi zawiłymi kontraktami i nieskończonymi kombinacjami. Jednak Euchre nie zniknęło: wróciło do swoich korzeni i pozostało ulubioną grą milionów zwykłych Amerykanów. Nie pisano już o nim na pierwszych stronach gazet, ale na Środkowym Zachodzie nadal w nie grano — przy kuchennym stole u babci, w przerwie w fabryce, na pikniku czy w lokalnym kościele. Od gwaru salonów po kościelne festyny — Euchre pozostawiło bogaty ślad historyczny i słusznie uważane jest za jedną z najpopularniejszych gier karcianych w historii USA.
Ciekawe fakty o Euchre
- Niemiecki ślad w terminologii. Wiele terminów Euchre pochodzi z języka niemieckiego. Na przykład zwycięstwo, w którym jedna drużyna bierze wszystkie lewy, nazywa się «march» — od niemieckiego Durchmarsch (pełny marsz, przełamanie). Gracz wyznaczający atut często nazywany jest «makerem» — od Spielmacher, czyli «rozgrywający». A jeśli ktoś został «euchreowany» — czyli przechytrzony w rachubach i nie dopuszczono go do zdobycia minimalnej liczby lew— to wyrażenie pochodzi od niemieckiego gejuckert, dosłownie: «pokonany w Euchre». Stąd też angielski czasownik to euchre someone, który do dziś oznacza: oszukać, zostawić kogoś z niczym, przechytrzyć.
- Euchre było zakazane w niektórych wspólnotach religijnych. W XIX wieku Euchre było tak popularne, że niektóre wspólnoty chrześcijańskie w USA uznały za konieczne je ograniczyć. Gry karciane, zwłaszcza te kojarzone z hazardem i rozrywką dżentelmenów, budziły podejrzenia jako potencjalne zagrożenie moralne. Choć Euchre nie jest grą hazardową w zwykłym sensie, jego żywy duch i popularność w salonach sprawiły, że trafiło na «listę niepożądanych» w kręgach purytańskich.
- Euchre było szczególnie popularne wśród kobiet. Pomimo skojarzeń z męskimi salonami, Euchre stało się jedną z pierwszych gier karcianych, w które kobiety grały szeroko i oficjalnie. Pod koniec XIX wieku damy organizowały tak zwane euchre luncheons — poranne i popołudniowe spotkania z poczęstunkiem i sesjami karcianymi. Takie wydarzenia opisywano w gazetach, a zwyciężczynie otrzymywały drobne nagrody — od srebrnych naparstków po ozdobne broszki.
- Słowo bower to unikalne zjawisko językowe. Termin bower, używany w Euchre do oznaczania najwyższych waletów, nie występuje w żadnej innej masowej grze karcianej. To zangielszczona forma niemieckiego Bauer — «chłop, walet». Co ciekawe, choć w niemieckich grach walet nazywał się Bauer, tylko w Euchre uzyskał status szczególnego atutu i zachował termin w formie angielskiej. Termin ten pozostał nienaruszony nawet w kulturze północnoamerykańskiej, gdzie inne zapożyczenia z czasem zniknęły lub zostały dostosowane.
- Euchre było pierwszą grą, dla której w USA zaczęto publikować tabele turniejowe. W latach 90. XIX wieku w gazetach miast Środkowego Zachodu regularnie publikowano wyniki progresywnych turniejów Euchre, w których podawano nazwiska zwycięzców, wynik partii, a nawet najlepsze posunięcia. To poprzedzało pojawienie się rubryk szachowych i brydżowych. Tym samym Euchre stało się pierwszą grą karcianą, która otrzymała stałe wsparcie medialne poza kontekstem hazardowym.
Euchre to nie tylko gra karciana, to część żywej historii. Grano w nią na pokładach statków parowych, w namiotach wojskowych, na werandach wiktoriańskich domów i w przerwach na farmach i w fabrykach. Przy jej stole nie było miejsca na nudę czy monotonię — jedynie na współpracę, rachubę i szczęście. Czuć w niej ducha epoki, kiedy gra była sprawą honoru i przyjemności, a karty — powodem do wspólnego spotkania.
Poznaj zasady, wyczuj rytm i wykonaj pierwszy ruch. Euchre jest proste na początku, ale za każdą partią kryje się cała historia — o decyzjach, zaufaniu i subtelnej kalkulacji. Jesteśmy pewni: gdy tylko zagłębisz się w grę, poczujesz, dlaczego pozostaje ona żywą klasyką, której się nie zapomina.