Shogi dalam talian, percuma

Salah satu permainan papan yang paling terkenal, malah lebih popular daripada go yang terkenal, ialah Shogi atau “catur Jepun”. Permainan ini juga dimainkan oleh dua orang di atas papan berpetak menggunakan buah putih dan hitam.

Namun, berbeza dengan catur klasik, dalam Shogi pemain hitam — “sente” (先手, “yang bergerak dahulu”) — membuat langkah pertama, manakala pemain putih — “gote” (後手, “yang bergerak kemudian”) — bermain seterusnya. Jenis, gerakan dan nilai buah juga berbeza, dan saiz papan tidak terhad kepada 8×8 — ia boleh mencecah sehingga 36×36 petak!

Sejarah permainan

Asal usul Shogi tidak diketahui secara tepat, namun yang pasti ia muncul di Jepun — kira-kira antara tahun 794 hingga 1185 Masihi. Bukti sejarah ini boleh ditemui dalam risalah “Catatan Baharu mengenai Sarugaku” (新猿楽記) yang ditulis oleh sarjana istana Jepun, Fujiwara no Akihira (藤原明衡), semasa era Heian (平安時代). Dalam teks ini, peraturan permainan diterangkan secara terperinci, dan permainan itu telah pun dibahagikan kepada “Shogi kecil” dan “Shogi besar”. Yang pertama dimainkan di papan 9×9, manakala yang kedua di papan 13×13 petak.

Jika dikaji lebih mendalam, kemungkinan besar Shogi berasal daripada permainan India yang dikenali sebagai chaturanga (चतुरङ्ग), seperti juga catur klasik. Chaturanga mula tersebar dari India ke Parsi dan berkembang menjadi permainan shatranj (شَطْرَنْج‎). Selepas itu, shatranj menjadi popular di Asia Tenggara dan mencetuskan permainan Xiangqi (象棋, China), Janggi (장기, Korea) dan Shogi (Jepun).

Buah Shogi tertua yang ditemui oleh ahli arkeologi di Wilayah Nara terdiri daripada 16 keping dan bertarikh abad ke-11. Ia berbentuk segi lima rata dan mempunyai aksara Jepun yang terukir padanya. Walaupun bentuk buah tidak berubah sejak dahulu, saiz papan permainan berbeza mengikut zaman. Dari tahun 1185 hingga 1573, Shogi dimainkan di papan sehingga 36×36 petak, dan sehingga 804 buah boleh terlibat dalam satu permainan. Ini menjadikan Shogi antara permainan paling kompleks dalam kategorinya, jauh lebih rumit daripada catur Barat.

Terdapat beberapa variasi Shogi: seperti Dai Shogi (大将棋, 15×15), Chū Shogi (中将棋, 12×12), Dai Dai Shogi (大大将棋, 17×17), Taikyoku Shogi (大局将棋, 36×36). Versi-versi ini memerlukan bukan sahaja ingatan yang luar biasa dan pemikiran strategik, malah memerlukan beberapa jam atau hari untuk menghabiskan satu permainan.

Pada abad ke-16, Maharaja Jepun Go-Nara (後奈良天皇) telah mempermudahkan Shogi dan menyeragamkannya kepada bentuk moden. Sejak itu, permainan ini dimainkan di atas papan bersaiz tetap 9×9, menggunakan hanya 40 buah. Go-Nara turut memperkenalkan satu peraturan baharu — iaitu membenarkan pemain menggunakan buah lawan yang telah ditawan dalam situasi tertentu. Peraturan inilah yang menjadikan Shogi unik, bukannya sekadar satu variasi catur.

Dengan peraturan baharu ini, Shogi mula dianggap bukan sahaja sebagai permainan strategi, tetapi juga sebagai permainan yang memerlukan pemikiran fleksibel: pemain mesti mempertimbangkan bukan sahaja buah miliknya, tetapi juga buah lawan yang boleh digunakan menentangnya selepas ditawan. Dinamik sebegini memperluaskan lagi pilihan taktikal.

Shogi paling popular di Jepun dari awal abad ke-17 hingga akhir abad ke-19. Ia dianggap sebagai hiburan kegemaran para shōgun (panglima tentera), dan pemain terkuat diberi gelaran meijin (名人, “guru agung”) dan dilantik sebagai menteri rasmi Shogi. Pada separuh kedua abad ke-19, permainan ini kehilangan sokongan kerajaan, dan selepas Perang Dunia Kedua, ia hampir diharamkan.

Alasan kerajaan Jepun ingin mengharamkan Shogi adalah kerana penggunaan buah yang ditawan, yang dikaitkan secara langsung dengan tawanan perang. Namun, maestro Shogi ketika itu, Masuda Kōzō (升田幸三), berjaya mempertahankan permainan ini. Hujah utamanya ialah dalam catur klasik, buah tidak ditawan tetapi “dimatikan”, yang lebih ganas secara konsep.

Masuda Kōzō bukan sahaja meyakinkan pihak berkuasa tentang nilai budaya permainan ini, malah menganjurkan perlawanan pertunjukan, menerbitkan artikel di media dan mendapat sokongan golongan intelektual. Hasil usahanya, Shogi bukan sahaja terus bertahan, malah kembali mendapat populariti pada tahun-tahun selepas perang.

Fakta menarik

Shogi ialah permainan Jepun yang telah wujud berabad-abad lamanya dan sepanjang 900 tahun terakhir telah mengumpulkan pelbagai fakta menarik. Antaranya:

• Bertentangan dengan kepercayaan umum, Shogi — dan bukannya catur — ialah permainan “jenis catur” paling popular di dunia yang berasal daripada chaturanga India.
• Di Jepun, Hari Shogi diraikan secara rasmi pada 17 November. Tradisi ini bermula pada abad ke-17 apabila perlawanan istiadat dimainkan di hadapan shōgun oleh pemain terbaik.
• Mengikut tahap kemahiran, pemain Shogi diberikan pangkat (dan — 段) mengikut sistem “kyū-dan” (級—段): amatur, profesional lelaki dan profesional wanita.
• Terdapat sekolah khas di Jepun yang didedikasikan sepenuhnya untuk permainan ini. Hanya pelajar berumur lebih 20 tahun yang telah mencapai tahap kelima amatur dibenarkan menyertai.
• Pemain Shogi terkuat dari tahun 1990-an hingga 2000-an ialah Yoshiharu Habu (羽生善治) dari Jepun, yang memenangi 99 gelaran. Pada dekad 2020-an, pemain terkemuka ialah rakan senegaranya, Sōta Fujii (藤井聡太).
• Sōta Fujii menjadi pemain termuda dalam sejarah yang menerima gelaran meijin pada usia 21 tahun, memecahkan rekod yang telah bertahan lebih setengah abad. Beliau juga merupakan pemain pertama dalam sejarah yang memegang ketujuh-tujuh gelaran utama secara serentak.

Menjelang tahun 2025, sekurang-kurangnya 20 juta orang bermain Shogi pada peringkat amatur dan profesional. Jumlah ini jauh lebih tinggi daripada pemain Renju dan Go. Shogi sememangnya diiktiraf sebagai salah satu permainan papan paling popular bukan sahaja di Jepun, malah di seluruh dunia.

Permainan ini bukan sahaja mengasah kemahiran berfikir secara strategik, malah memperkenalkan pemain kepada budaya Jepun yang kaya. Ramai yang mencubanya sekali menjadi peminat setia Shogi seumur hidup.

Tidak seperti catur klasik, semua petak di papan Shogi mempunyai warna yang sama, begitu juga dengan buah catur. Walaupun buah-buah ini secara konvensional dipanggil “hitam” dan “putih”, semuanya dicat dalam warna cerah yang seragam dengan aksara gelap tertulis di atasnya.

Kepunyaan buah tidak ditentukan oleh warna, tetapi oleh arah hujung tajamnya: buah sentiasa menghadap ke arah lawan. Maka itu, buah pemain di bahagian atas papan menghala ke bawah, manakala buah pemain di bawah menghala ke atas. Apabila buah ditawan dan kemudian dimasukkan semula ke papan, arahnya secara automatik akan berubah, menandakan bahawa ia kini di bawah kawalan pemain yang lain. Oleh itu, orientasi buah adalah petunjuk visual utama dalam permainan.

Reka bentuk ini berasal dari tradisi sejarah, di mana buah-buah asalnya dibuat dengan tangan menggunakan kayu dan ditulis dengan dakwat. Selain unsur estetik, pendekatan ini membantu mengekalkan kejelasan dan kekemasan papan walaupun dengan banyak buah di atasnya.

Peraturan permainan

Secara keseluruhan, terdapat 40 buah dalam permainan: 20 untuk setiap pemain. Ia dibahagikan kepada 8 jenis:

• Raja. Buah paling penting yang boleh bergerak satu petak dalam mana-mana arah (seperti dalam catur). Walau bagaimanapun, raja tidak boleh bergerak ke petak yang berada di bawah serangan lawan.
• Jeneral emas. Boleh bergerak satu petak ke depan, ke sisi atau ke belakang, dan secara menyerong hanya ke depan. Gabungan ini menjadikannya serba boleh dalam pertahanan dan boleh diharap untuk mara ke tengah.
• Jeneral perak. Boleh bergerak secara menyerong ke semua arah atau satu petak ke depan. Setelah sampai ke kawasan lawan, ia bertukar menjadi jeneral emas.
• Kuda. Tidak seperti dalam catur, kuda Shogi hanya boleh bergerak ke depan dalam bentuk “L” – dua petak secara menegak dan satu secara melintang, ke kiri atau ke kanan. Ia satu-satunya buah yang boleh melompat melepasi buah lain.
• Lembing. Hanya boleh bergerak secara menegak ke depan sejauh mana-mana bilangan petak yang kosong. Ia tidak boleh berundur, dan apabila sampai ke hujung lawan, ia bertukar menjadi jeneral emas.
• Menara. Boleh bergerak ke depan, ke kiri dan ke kanan sejauh mana-mana bilangan petak. Ia tidak boleh berundur. Setelah mencapai kawasan lawan, ia bertukar menjadi naga yang boleh terus bergerak seperti menara tetapi juga boleh bergerak satu petak secara menyerong.
• Gajah. Boleh bergerak secara menyerong sejauh mana-mana bilangan petak selagi tidak dihalang lawan. Apabila sampai ke kawasan lawan, ia bertukar menjadi naga kuda yang boleh bergerak satu petak secara menegak dan melintang selain pergerakan menyerongnya.
• Bidak. Buah paling lemah dalam Shogi yang hanya boleh bergerak satu petak ke depan. Tidak seperti catur, ia menyerang secara menegak ke depan dan bukan menyerong.

Pada permulaan permainan, setiap pemain mempunyai 1 raja, 1 menara, 1 gajah, 2 jeneral emas, 2 jeneral perak, 2 kuda, 2 lembing dan 9 bidak. Pemain bergilir-gilir membuat gerakan, sama ada dengan menggerakkan satu buah atau meletakkan semula buah lawan yang telah ditawan ke papan.

• Tidak dibenarkan mempunyai dua bidak dalam satu lajur. Walaupun terdapat buah lain di antaranya, dua bidak dalam lajur yang sama adalah dilarang.
• Memberi skak mati dengan bidak dari tangan adalah dilarang. Tidak boleh meletakkan bidak dari luar supaya terus memberi skak mati, walaupun memberi skak mati dengan bidak yang sudah berada di papan adalah dibenarkan.
• Buah tidak boleh diletakkan dalam jalan mati. Tidak boleh meletakkan buah di baris di mana ia tidak akan dapat membuat sebarang pergerakan sah – contohnya, lembing di baris terakhir atau kuda di baris kedua terakhir.
• Buah tidak boleh dinaik taraf semasa dimasukkan. Buah yang ditawan mesti diletakkan dalam bentuk asal tanpa peningkatan kuasa serta-merta.

Larangan dua bidak dalam satu lajur adalah antara peraturan paling terkenal dalam Shogi, dan melanggarnya dalam permainan rasmi akan menyebabkan kekalahan serta-merta. Istilah menarik lain ialah “skak mati dengan bidak dari tangan” (打ち歩詰め) – situasi di mana pemain cuba memberi skak mati dengan meletakkan bidak, yang dilarang keras oleh peraturan.

Untuk menaik taraf kepada jeneral emas, naga atau naga kuda, sesuatu buah mesti masuk ke dalam zon naik taraf di bahagian lawan. Pemain yang berjaya melindungi rajanya dan memberi skak mati kepada lawan akan menang.

Petua permainan

Shogi lebih pelbagai daripada catur klasik dan membenarkan strategi yang lebih kompleks dan kombinasi yang lebih panjang.

• Naik taraf buah anda. Bawa buah ke zon naik taraf lawan untuk menguatkan mereka dan mendapatkan kelebihan taktikal.
• Letakkan semula buah yang ditawan dengan bijak. Tempatkan mereka di petak kosong untuk mengubah keseimbangan kuasa dan mencipta ancaman yang tidak dijangka.
• Lindungi raja anda. Walaupun dalam serangan, pastikan keselamatan raja dan elakkan skak atau skak mati.
• Serang dari pelbagai arah. Kepung raja lawan untuk mengehadkan pergerakannya dan meningkatkan peluang serangan berjaya.

Pembahagian peranan antara serangan dan pertahanan adalah penting dalam strategi. Sebagai contoh, menara atau gajah selalunya ditinggalkan di bahagian belakang untuk melindungi raja, manakala buah lain digunakan untuk menyerang.

Setelah menguasai peraturan, mudah untuk mengalahkan lawan yang lemah, termasuk kecerdasan buatan pada tahap rendah. Namun, mengalahkan pemain Shogi yang berpengalaman adalah amat sukar dan memerlukan bukan sahaja pengalaman, tetapi juga ingatan yang baik, tumpuan, pemikiran logik dan kebolehan merancang ke hadapan.