მანკალა — ერთ-ერთი უძველესი სამაგიდო თამაშია Menschობის ისტორიაში. იგი საუკუნეების განმავლობაში პოპულარული იყო აფრიკაში, ცენტრალურ ამერიკაში და აგრეთვე სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებში. ამ რეგიონებში იგი ისეთივე პოპულარულია, როგორც დასავლეთში — ჭადრაკი, და ისეთივე მრავალფეროვანი, როგორც ბანქოს თამაშები. თამაშის ფესვები უძველეს მიწათმოქმედებით კულტურასა და კალენდარულ ციკლებთანაა დაკავშირებული.
ეს არ არის ერთი კონკრეტული თამაში, არამედ მთელი თამაშების ოჯახი, რომელიც ერთნაირი დაფის სტრუქტურით გაერთიანებულია, თუმცა განსხვავდება წესებით, ხვრელების რაოდენობითა და სტრატეგიებით. Omweso, Bao, Wari, „მარცვლების თამაში“ — ეს ყველაფერი მანკალას ცნობილი ვერსიებია. დღესდღეობით ყველაზე ცნობილი ვერსიაა „კალა“ — ამერიკანიზებული ვარიანტი, რომელიც 1950-იან წლებში ვილიამ ჯულიუს ჩემპიონ უმცროსმა შეიმუშავა.
თამაშის ისტორია
მანკალას დაფა — ცარიელი ხვრელების რიგები, რომელშიც მოთამაშეები მარცვლებს ან პატარა კენჭებს ათავსებენ — ასოცირდება მიწათმოქმედებასთან. შემთხვევითი არ არის, რომ მსგავსი თამაშები განსაკუთრებით გავრცელებული იყო უძველეს აგრარულ კულტურებში, სადაც კარგად განვითარებული სოფლის მეურნეობა არსებობდა.
არქეოლოგებს ჯერ კიდევ არ დაუდგენიათ მანკალას ზუსტი წარმოშობა. დაფები და მათი გამოსახულებები აღმოჩენილია ძველ ეგვიპტეში, სირიაში, სუდანსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებში. თუმცა არქეოლოგიური აღმოჩენების უმრავლესობა დაფიქსირებულია ჩრდილოეთ აფრიკაში — ნილოსის ველზე. იქ, ტაძრების სვეტებზე, სარკოფაგებზე, ქვის ნატეხებსა და სპილოს ძვლის საგნებზე აღმოჩენილია ხელით გამოჭრილი თამაშის დაფები. უძველესი მათგანი მიეკუთვნება ძვ. წ. IX–X საუკუნეებს, რაც მანკალას კაცობრიობის ერთ-ერთ უძველეს თამაშად აქცევს.
ზოგიერთი მკვლევარი მანკალას ელემენტებს რელიგიურ რიტუალებსა და მსხვერპლშეწირვას უკავშირებს, სადაც მარცვლების დათვლას სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა.
რადგან „მანკალა“ არაბული სიტყვაა, არსებობს თეორია, რომ ეს თამაშების სერია აღმოსავლეთ აღმოსავლეთში წარმოიშვა და იქიდან გავრცელდა აფრიკასა და აღმოსავლეთ აზიაში. ამ თეორიის სასარგებლოდ მთავარ არგუმენტს წარმოადგენს ის, რომ მანკალა მოხსენიებულია ძველ არაბულ რელიგიურ ტექსტებში.
აზიის ქვეყნებში თამაშს სხვა სახელებით იცნობდნენ: congkak, dakon, makaotan, aggalakang, lamban. აფრიკაში კი ის ცნობილია სახელებით: bawo, omweso, endodoi, adi, hus, kale, ndoto, soro და მრავალი სხვა. ყველაზე რთული ვერსია — Bao — გავრცელებულია ტანზანიასა და კენიაში, აღმოსავლეთ აფრიკაში.
ამერიკის კოლონიზაციის დროს (XVI–XVII სს.), მანკალა ახალ კონტინენტზე აფრიკელი მონების მეშვეობით შევიდა. იქ იგი დამკვიდრდა ჩრდილოეთ ამერიკის სამხრეთ და სამხრეთ ამერიკის ჩრდილოეთ ნაწილში, სადაც ცნობილი გახდა სახელით Wari ან ამერიკული მანკალა. აშშ-ში შეიქმნა კომერციული ვერსიებიც — პლასტმასის თასებითა და ფერადი მინის კენჭებით — როგორც სახლისთვის, ასევე სასწავლო მიზნებისთვის.
ევროპაში მანკალა ცნობილი გახდა XVII საუკუნეში, განსაკუთრებით ინგლისელი ვაჭრების წრეში, თუმცა დროთა განმავლობაში იგი სხვა თამაშებმა ჩაანაცვლა. დღეს იგი მხოლოდ რამდენიმე რეგიონშია შემორჩენილი, მაგალითად, ბალტიისპირეთში, სადაც იგი ცნობილია გერმანული სახელით Bohnenspiel — „ლობიოს თამაში“.
XXI საუკუნის დასაწყისიდან მანკალამ ხელახლა მოიპოვა პოპულარობა: ის გამოიყენება განათლებაში, ბავშვთა განვითარების პროგრამებში, ციფრულ ვერსიებში და მობილურ აპლიკაციებში. ასევე აქტიურად აქვეყნებენ და უწევენ პოპულარიზაციას კულტურის ცენტრებში როგორც არამატერიალური მემკვიდრეობის ნაწილს. 2020 წელს იუნესკომ თამაში Bao აღიარა როგორც აღმოსავლეთ აფრიკის კულტურული იდენტობის მნიშვნელოვანი ელემენტი.
საინტერესო ფაქტები
- მანკალას 200-ზე მეტი დოკუმენტირებული ვერსია არსებობს მთელ მსოფლიოში. ისინი განსხვავდებიან ხვრელების რაოდენობით, ფიგურების ტიპით, დაჭერის წესით, ქულების დათვლის სისტემითა და თამაშის მიმართულებით.
- ბევრ კულტურაში არ გამოიყენებოდა სპეციალური დაფები: ხვრელები გამოჭრილიყო პირდაპირ მიწაზე, ქვიშაში, ტაძრის კედლებზე, ქვებზე ან თუნდაც ხეების ღეროებზე. ასეთი „ველური“ ვერსიები მოსახერხებელი იყო მომთაბარეებისა და მებრძოლებისთვის.
- მანკალას მრავალი ვერსია შესაფერისია პატარა ბავშვებისთვის ანგარიშისა და ლოგიკის სწავლისთვის. ზოგ რეგიონში ის ოფიციალურად გამოიყენება საბავშვო ბაღებში როგორც საგანმანათლებლო მეთოდი.
- ბევრ აფრიკულ და აზიურ კულტურაში თამაში ასოცირდებოდა მოსავლის ღმერთებთან, სიცოცხლისა და სიკვდილის ციკლთან და მზის რიტმებთან. ტანზანიასა და მადაგასკარზე მიაჩნდათ, რომ მანკალა „სწავლობს მოთმინებასა და მოკრძალებას“.
- მეცხრამეტე დინასტიის ფარაონების საფლავებში (დაახლოებით ძვ. წ. 1800 წ.) ნაპოვნია საგნები, რომლებზეც მანკალას დაფას ჰგავს — ეს ამტკიცებს, რომ ის ერთ-ერთი უძველესი თამაშია, რომლის შესახებაც გვაქვს მატერიალური მტკიცებულება.
- გვინეა, ტანზანია და ნიგერია იმ ქვეყნებს მიეკუთვნება, სადაც ტარდება რეგიონული ტურნირები — მათ შორის სკოლებში. გამარჯვებულები ხშირად იღებენ არა ფულს, არამედ მარცვლებს, ბრინჯის ტომრებს ან მიწას — რაც ხაზს უსვამს თამაშის კავშირს მიწათმოქმედებასთან.
როდესაც ისწავლით წესებს და დაეუფლებით ძირითად სტრატეგიას — შეგიძლიათ თამამად დაიწყოთ — მანკალა გელით! ითამაშეთ ონლაინ, უფასოდ და რეგისტრაციის გარეშე.