მე–19 საუკუნის შუა ხანებში შეერთებულ შტატებში არ არსებობდა ბანქოს თამაში, რომელიც უფრო პოპულარული ყოფილიყო, ვიდრე Euchre. ეპოქის ადამიანები მას «ყველა ბანქოს თამაშის დედოფალს» უწოდებდნენ და ქვეყნის ყველა კუთხეში — პენსილვანიის ფერმებიდან მിസისიპის ორთქლმავალ გემებამდე — ყველგან თამაშობდნენ Euchre-ს.
Euchre ბანქოს თამაშის ისტორია
როგორ იქცა Euchre ამერიკულ ფენომენად
ბანქოს თამაში Euchre ბევრად ადრე გაჩნდა, ვიდრე ამერიკაში გაითქვა სახელი. ისტორიკოსთა უმრავლესობა თანხმდება, რომ მისი წარმომავლობა ალზასური Juckerspiel–იდან მოდის — ასე ეწოდებოდა ბანქოს თამაშის ერთ ვარიანტს, რომელიც XVIII–XIX საუკუნეებში იყო პოპულარული. თავად სახელიც მიუთითებს თამაშის ცენტრალურ კარტზე — ვალეტზე, რომელიც უმაღლეს ადგილს იკავებს ტრიუმფებში. მართლაც, Euchre-ს მთავარი თავისებურებაა ორი უფროსი ტრიუმფი, ორივე ვალეტი (მათ «bower» ეწოდება, გერმანული Bauer–დან — გლეხი). ტრიუმფის მასტის ვალეტი, რომელსაც right bower ჰქვია, ყველაზე ძლიერი კარტია. მის შემდეგ მოდის left bower — იმავე ფერის მეორე მასტის ვალეტი. ეს დეტალი აშკარად გერმანული თამაშებიდან მოდის: მაგალითად, გერმანულ ტერმინოლოგიაში სიტყვა Bauer დიდი ხანია ვალეტს აღნიშნავდა და არა მხოლოდ გლეხს. საინტერესოა, რომ Euchre–ში უბრალო ვალეტი მეფეებსა და ასებს სძლევს, «არისტოკრატიას უმაღლესი ადგილიდან ამხობს» — როგორც მე–19 საუკუნის დამკვირვებლები ხუმრობით აღნიშნავდნენ.
თამაშის პირველი დოკუმენტური ხსენება, სავარაუდოდ, XIX საუკუნის დასაწყისს ეკუთვნის. Oxford English Dictionary–ის მონაცემებით, უკვე 1810 წელს Eucre მოკლედ იყო მოხსენიებული იმ დროის პოპულარულ გასართობ ბანქოს თამაშებს შორის. ხოლო 1829 წელს ინგლისელმა მსახიობმა და მწერალმა ჯოზეფ კაუელმა (Joseph Cowell) მისტიკური თამაში სახელად Uker გაიცნო, როდესაც ორთქლმავალ გემზე ლუისვილიდან ნიუ–ორლეანამდე მოგზაურობდა. თავისი შთაბეჭდილებები მან მრავალი წლის შემდეგ, 1844 წელს გამოაქვეყნა და ეს ჩანაწერი ამერიკულ მიწაზე თამაშის ერთ–ერთ პირველ აღწერად მიიჩნევა.
1820–იანი წლების შემდეგ Euchre სწრაფად მოიკიდა ფეხი ახალ სამყაროში. იგი ევროპელმა კოლონისტებმა ჩამოიტანეს, უპირველესად გერმანულენოვანმა ემიგრანტებმა — ალზასიდან (რომელიც იმ დროისთვის საფრანგეთის ნაწილი იყო, მაგრამ გერმანულ კულტურას ინარჩუნებდა) და გერმანიის სხვა რეგიონებიდან. არსებობს ვერსიები, რომ თამაში ინგლისის გავლითაც გავრცელდა — მაგალითად, სამხრეთ–დასავლეთ ინგლისში, კორნუოლსა და დევონში, სადაც მსგავსი თამაშები ნაპოლეონის ეპოქის ფრანგი ტყვეებისგან გავრცელდა. თუმცა სწორედ შეერთებულ შტატებში გახდა Euchre ნამდვილად სახელგანთქმული. XIX საუკუნის პირველ ნახევარში ის აღმოსავლეთის შტატებიდან შუა დასავლეთამდე გავრცელდა. უკვე 1850–იან წლებში Euchre ფაქტობრივად ამერიკის ეროვნულ ბანქოს თამაშად იქცა. ამ ათწლეულებში მისი პოპულარობა სწრაფად გაიზარდა — და არა შემთხვევით 1877 წელს წერდნენ, რომ «არ არსებობდა არცერთი სხვა საოჯახო თამაში, რომელიც ასე უყვარდათ მთელ უზარმაზარ შეერთებულ შტატებში, როგორც Euchre».
თამაში განსაკუთრებით მყარად დამკვიდრდა შუა დასავლეთში, ისეთ შტატებში, როგორიცაა ოჰაიო, ინდიანა, მიჩიგანი და ილინოისი. მოგვიანებით ამ ზოლს შეერთებული შტატების შუაგულში «Euchre Belt»–იც უწოდეს — იმდენად ძლიერი იყო ტრადიცია, რომ თითოეულ ოჯახში თამაშობდნენ Euchre–ს. მას ყველგან ეტანებოდნენ: ქალაქის სალონებიდან ფერმერულ ბაზრობებამდე. სამოქალაქო ომის (1861–1865) დაწყებამდე Euchre უკვე ყველასთვის ცნობილი იყო — მათ შორის ჯარის ბანაკებშიც. ხანგრძლივი გაჩერებებისას ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ჯარისკაცები საათობით ერთობოდნენ ბანქოთი — და ყველაზე ხშირად ეს Euchre იყო. სამოქალაქო ომის დროს თამაში მტკიცედ დამკვიდრდა სამხედრო ყოფაში. ვეტერანთა მოგონებების მიხედვით «ხანდახან ლანჩსაც კი აყოვნებდნენ ერთი პარტიის خاطر». ჯარისკაცებისთვის ის ისეთივე ჩვეულებრივი თანამგზავრი იყო, როგორიც ქვაბი კოცონთან ან ხალათი მხრებზე.
პირველი წესები და ჯოკერის გამოჩენა
Euchre პირველად ბეჭდვაში 1840–იან წლებში გამოჩნდა. 1844 წელს ფილადელფიაში გამოიცა თომას მეთიუსის (Thomas Matthews) სახელმძღვანელო The Whist Player’s Hand-Book, სადაც პირველად შევიდა ახალი თამაშის წესების თავი — მაშინ მას ხან Uker–ს, ხან Euchre–ს უწოდებდნენ. უკვე 1845 წელს Euchre შევიდა ამერიკულ სახელმძღვანელოში, რომელსაც ხალხი «ამერიკული ჰოილი» ეძახდა — XVIII საუკუნის ავტორიტეტული ბრიტანული Hoyle’s Games–ის ანალოგი. თანდათან წესები სტანდარტიზდა და უკვე 1850 წელს გამოვიდა პირველი ცალკე წიგნი, რომელიც მთლიანად Euchre–ს ეძღვნებოდა. ადრეულ სახელმძღვანელოებში გამოიყენებოდა მოკლებული კოჭი — ხშირად 32 კარტი, შვიდიანიდან ასამდე. თუმცა თანდათანობით უფრო მოკლე ვერსია — 24 კარტი: თითოეული მასტის 9–იდან ასამდე— ყველაზე გავრცელებული გახდა.
საინტერესოა, რომ თავდაპირველად ჯოკერი კოჭში არ იყო. თვითონ სიტყვა «ჯოკერიც» ჯერ კიდევ არ არსებობდა — ყველა საჭირო კარტი სტანდარტულ კოჭში იყო, სადაც ტრიუმფის ვალეტი (right bower) უმაღლეს როლს ასრულებდა. თუმცა ამერიკელმა მოთამაშეებმა, რომლებიც სიახლეებისადმი მიდრეკილებით იყვნენ ცნობილი, XIX საუკუნის შუაში გადაწყვიტეს, თავიანთ საყვარელ Euchre–ში ჩაემატებინათ უჩვეულო «ტრიუმფების ტრიუმფი». თავდაპირველად გამოიყენებოდა საინტერესო ხრიკი: კოჭში ამატებდნენ ერთ სარეზერვო კარტს ულოცად — ასე წოდებულ ცარიელ კარტს, რომელსაც მწარმოებლები ხანდახან სარეკლამოდ ან ბეჭდვის ტესტად ამატებდნენ. მოთამაშეებმა მისი ახალი დანიშნულება მოიფიქრეს და გამოიყენეს როგორც განსაკუთრებული უფროსი ტრიუმფი — «best bower». პირველად ასეთი დამატებითი ტრიუმფი 1868 წლის წესებშია მოხსენიებული, თუმცა ისტორიკოსთა თქმით, პრაქტიკაში ეს «ცარიელი კარტი» უკვე 1850–იან წლებში გამოიყენებოდა Euchre–ში. დროთა განმავლობაში ის გადაიქცა ცალკე კარტად — ჯოკერად.
გადამწყვეტი ნაბიჯი იყო სპეციალურად დაბეჭდილი კარტების გამოჩენა, რომლებიც უმაღლესი ტრიუმფის როლისთვის იყო განკუთვნილი. 1863 წელს ბანქოს გამომცემელმა სამუელ ჰარტმა (Samuel Hart) გამოსცა პირველი ილუსტრირებული ჯოკერის კარტი სახელწოდებით «Imperial Bower». მასზე გამოსახული იყო ლომი გუდაში და წარწერა: «This card takes either Bower» — ანუ «ეს კარტი სძლევს ნებისმიერ bower–ს». ამ დროიდან დამატებითი კარტი მყარად დამკვიდრდა Euchre–ს კოჭებში და აღარასოდეს გამქრალა.
სხვა გამომცემლებმაც აიტაცეს ეს იდეა და XIX საუკუნის ბოლოსთვის ამერიკაში ყოველი კოჭი ჯოკერს შეიცავდა. გამაკვირვებელია, რომ ჰარტისა და სხვების ადრეულ «best bower»–ებზე სულაც არ იყო ჯამბაზი გამოსახული — ხვდებოდა მრავალფეროვანი ნახატები, ლომიდან ვეფხვამდე. მხოლოდ 1880–1890–იან წლებში მიიღო ჯოკერის დიზაინმა ჩვენთვის ნაცნობი ჯამბაზის სახე. რაც შეეხება სახელწოდებას, სიტყვა «ჯოკერი» «Euchre»–დან წარმოიშვა: ერთ–ერთი ვერსიით, ინგლისურენოვან მოთამაშეებს უჭირდათ გერმანული Jucker–ის წარმოთქმა და ხმა თავისებურად გარდაქმნეს. როგორც არ უნდა იყოს, 1880–იანი წლებისთვის დამატებითი ჯოკერი უკვე ამშვენებდა ყველა ახალ კოჭს, რომელსაც ყველაზე დიდი ბანქოს ფაბრიკები უშვებდნენ. მაგალითად, ცნობილი United States Playing Card Co., რომელიც 1867 წელს დაარსდა, 1880–იანი წლებიდანვე თავის Bicycle–ის სტანდარტულ კოჭებში ორ ჯოკერს ამატებდა. ჯოკერის გაჩენას პირდაპირ Euchre ვალდებულია — არ არის შემთხვევითი, რომ მის როლს თამაშში პირდაპირ უწოდებენ «უმაღლეს ტრიუმფს», ყველა დანარჩენზე აღმატებულს.
ორთქლმავლებზე და სალუნებში: Euchre–ს ოქროს ხანა
თუ Euchre–ს სამშობლო მშვიდ ფერმერულ დასახლებებში იყო, ნამდვილ სახელს ის ბევრად უფრო ხმაურიან გარემოში იძენდა. 1830–1860–იან წლებში მთელ ამერიკაში არ არსებობდა არცერთი მდინარის გემი, სადაც საღამოობით Euchre არ ეთამაშათ. მისისიპის ცნობილ ორთქლმავლებზე, რომლებიც სენტ–ლუისიდან ნიუ–ორლეანამდე დაცურავდნენ, თამაში აზარტულად მიმდინარეობდა და ზოგჯერ ფულზეც კი — საკმარისია გავიხსენოთ მარკ ტვენის (Mark Twain) მოთხრობებში გემებზე ბანქოს მოთამაშეთა ხსენება. თავად ტვინი, როდესაც ახალგაზრდა რეპორტიორი იყო, 1860–იან წლებში დასავლეთში გაემგზავრა და აღწერა, როგორ აშენებდნენ საღამოობით ტბა ტაჰოს ნაპირზე ტყეში მეგობრებთან ერთად ქოხს და «უსასრულო პარტიებს თამაშობდნენ Euchre–ში, სანამ კარტები ტალახში ისე არ დასვრილიყო, რომ ვეღარ ცნობდნენ». მოგზაურობის სხვა ეპიზოდში მარკ ტვინი აკვირდებოდა სამ განუყრელ მეგობარს ოკეანის გემზე — ისინი დღე და ღამე შეუჩერებლად თამაშობდნენ Euchre–ს, სუფთა viski–ს ბოთლებს სვამდნენ და «ყველაზე ბედნიერ ადამიანებად გამოიყურებოდნენ, ვინც ოდესმე მინახავს».
საინტერესოა, რომ XIX საუკუნის ბოლოსთვის Euchre ყველაზე დახვეწილ სალონებშიც კი შეიჭრა. თამაში, რომელიც აქამდე ფრონტირის ასოციაციას ატარებდა, მოდურ სოციალურ გართობადაც იქცა. 1890–იან წლებში შეერთებულ შტატებს «პროგრესული Euchre»–ს ტალღა გადაეფარა — ასე ეწოდებოდა ტურნირების სპეციალურ ფორმატს, როდესაც მოთამაშეთა წყვილები მუდმივად იცვლებოდნენ და შედეგები საერთო ქულათა ჯამში ითვლებოდა. მსგავსი ბანქოს საღამოები ხშირად საქველმოქმედო ორგანიზაციებისა და ეკლესიების მიერ იმართებოდა: მონაწილეობისთვის ფასი נגდებოდა, გამარჯვებულებს პრიზებს გადასცემდნენ, ხოლო შემოსული თანხები კეთილ საქმეს ხმარდებოდა. მაგალითად, 1898 წელს გაზეთებმა ნიუ–იორკში грандиოზული Euchre–ს ტურნირის შესახებ დაწერეს: საქველმოქმედო მიზნით სამი ათასი ბილეთი გაიყიდა, ხოლო გამარჯვებულებმა ძვირფასი სამკაულები მიიღეს. თავად მწერლებმაც დატოვეს კვალი, როდესაც Euchre ლიტერატურაში უკვდავყვეს: მარკ ტვენის რომანების გმირები, მაგალითად, რეგულარულად სხედან ამ თამაშისათვის, ხოლო ჰერბერტ უელსმა (Herbert Wells) თავის სამეცნიერო–ფანტასტიკურ რომანში «მსოფლიოების ომი» (The War of the Worlds, 1898) გადარჩენილთა ჯგუფი აღწერა, რომლებიც მარსიანელთა შეჭრის ქაოსის ფონზეც კი ნუგეშს პოულობდნენ Euchre–ს პარტიებში და კაცობრიობის დაღუპვის ზღვარზე ჯოკერს აზარტით ათამაშებდნენ.
XX საუკუნის დასაწყისში Euchre–ს ვარსკვლავი ნელ–ნელა ჩამქრალა. მოდაში უფრო რთული ინტელექტუალური გასართობები შევიდა — Euchre–ს ნაცვლად მოიკიდა ფეხი ბრიჯმა, თავისი გართულებული კონტრაქტებითა და უსასრულო კომბინაციებით. თუმცა Euchre არ გამქრალა: იგი თავის ნამდვილ სამკვიდრებელში დაბრუნდა და მილიონობით უბრალო ამერიკელის საყვარელ თამაშად დარჩა. მასზე გაზეთების პირველ გვერდებზე აღარ წერდნენ, მაგრამ შუა დასავლეთში კვლავ თამაშობდნენ — ბებიის სამზარეულოს მაგიდასთან, ქარხნის შესვენებაზე, პიკნიკზე ან ადგილობრივ ეკლესიაში. სალუნების ხმაურიდან ეკლესიის ბაზრობებამდე — Euchre მდიდარ ისტორიულ კვალს ტოვებს და დამსახურებულად ითვლება ამერიკის ისტორიაში ერთ–ერთ ყველაზე პოპულარულ ბანქოს თამაშად.
საინტერესო ფაქტები Euchre–ზე
- გერმანული კვალი ტერმინოლოგიაში. Euchre–ს მრავალი ტერმინი გერმანულიდან მოდის. მაგალითად, გამარჯვება, როდესაც ერთი გუნდი ყველა ლაკს იღებს, «march»–ს ეწოდება — გერმანული Durchmarsch–იდან (სრული მარში, გარღვევა). მოთამაშე, რომელიც ტრიუმფს ასახელებს, ხშირად «maker»–ს ჰქვიან — Spielmacher–იდან, ანუ «თამაშის ორგანიზატორი». ხოლო თუ თქვენ «euchred»–ი დაგადეს — ანუ გათვლებში გადაგატარეს და მინიმალური რაოდენობის ლაკი ვერ აიღეთ— ეს გამოთქმა მოდის გერმანული gejuckert–იდან, პირდაპირი მნიშვნელობით: «Euchre–ში დამარცხებული». აქედანვე წარმოიშვა ინგლისური ზმნა to euchre someone, რომელიც დღემდე ნიშნავს: თაღლითურად ვინმეს ხელცარიელი დატოვება, გათვლაში გაუსწრება.
- Euchre ზოგ რელიგიურ თემებში იკრძალებოდა. XIX საუკუნეში Euchre იმდენად პოპულარული იყო, რომ აშშ–ში ზოგი ქრისტიანული თემის საჭიროებად ჩათვალა მისი შეზღუდვა. ბანქოს თამაშები, განსაკუთრებით ისინიც, რომლებიც აზარტთან ან ჯენტლმენთა გართობასთან ასოცირდებოდა, მორალისთვის შესაძლო საფრთხედ აღიქმებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ Euchre ჩვეულებრივი აზარტული თამაში არ არის, მისი ცოცხალი სული და პოპულარობა სალუნებში გახდა მიზეზი, რომ იგი «არასასურველთა სიაში» მოხვედრილიყო პურიტანულ წრეებში.
- Euchre განსაკუთრებით პოპულარული იყო ქალებში. მიუხედავად იმისა, რომ მას მამაკაცურ სალუნებთან აკავშირებდნენ, Euchre ერთ–ერთი პირველი ბანქოს თამაში გახდა, რომელშიც ქალებიც ფართოდ და ოფიციალურად მონაწილეობდნენ. XIX საუკუნის ბოლოს ელიტარული ქალბატონები აწყობდნენ sogenannten euchre luncheons–ს — დილით და შუადღით შეხვედრებს წვეულებითა და ბანქოს სესიებით. ასეთი ღონისძიებები გაზეთებში ნაჩვენები იყო, ხოლო გამარჯვებულ ქალებს პატარა პრიზებს აძლევდნენ — ვერცხლის თითბანდებიდან დეკორატიულ ბროშებამდე.
- სიტყვა bower უნიკალური ლინგვისტური ფენომენია. ტერმინი bower, რომელიც Euchre–ში უფროსი ვალეტების აღსანიშნავად გამოიყენება, აღარ გვხვდება სხვა მასობრივ ბანქოს თამაშებში. ეს არის გერმანული Bauer–ის («გლეხი, ვალეტი») ინგლისური ფორმა. საინტერესოა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ გერმანულ თამაშებში ვალეტს Bauer ერქვა, მხოლოდ Euchre–ში მიიღო მან განსაკუთრებული ტრიუმფის სტატუსი და შეინარჩუნა ტერმინი ინგლისურ ფორმაში. ეს ტერმინი უცვლელი დარჩა ჩრდილო ამერიკულ კულტურაშიც, სადაც სხვა სესხება დროთა განმავლობაში გაქრა ან ადაპტირდა.
- Euchre პირველი თამაში იყო, რომლის გამოც აშშ–ში ბეჭდავდნენ ტურნირების ცხრილებს. 1890–იან წლებში შუა დასავლეთის ქალაქების გაზეთები რეგულარულად აქვეყნებდნენ პროგრესული Euchre–ს ტურნირების შედეგებს, სადაც გამარჯვებულთა სახელები, პარტიების ანგარიში და საუკეთესო სვლებიც კი იწერებოდა. ეს წინ უსწრებდა შახმატისა და ბრიჯის სვეტების გამოჩენას. ამგვარად, Euchre გახდა პირველი ბანქოს თამაში, რომელმაც მუდმივი მედია–მხარდაჭერა მოიპოვა აზარტული კონტექსტის მიღმა.
Euchre მხოლოდ ბანქოს თამაში კი არ არის, არამედ ცოცხალი ისტორიის ნაწილია. მას თამაშობდნენ ორთქლმავლების გემბანებზე, ლაშქრობის კარავებში, ვიქტორიანულ სახლებში აივანზე და ფერმებსა თუ ქარხნებში შესვენებისას. მის მაგიდასთან ადგილი არ იყო скуკისთვის ან ერთფეროვნებისთვის — მხოლოდ პარტნიორობისთვის, გათვლისთვის და ბედისთვის. მასში იგრძნობა ეპოქის სული, როდესაც თამაში ღირსებისა და სიამოვნების საქმე იყო, ხოლო ბანქო — ერთად შეკრების საბაბი.
ისწავლეთ წესები, იგრძენით რიტმი და გააკეთეთ პირველი სვლა. Euchre მარტივია დასაწყისში, მაგრამ თითოეული პარტიის უკან მთელი ისტორია იმალება — გადაწყვეტილებებით, ნდობით და ზუსტ გათვლებით. გვჯერა: როგორც კი თამაშში ჩაიძირებით, გაიგებთ, რატომ რჩება იგი ცოცხალ კლასიკად, რომელიც არავისთვის არ დავიწყებულა.