Chess ონლაინი, უფასო

Chess არის მსოფლიოს ერთ-ერთი უძველესი და ცნობილი თამაში. ეს ორს შორის გამართული სტრატეგიული დაპირისპირება საუკუნეების განმავლობაში სხვადასხვა კულტურებთან ერთად ვითარდებოდა და კაცობრიობის გონებრივი მემკვიდრეობის ნაწილად იქცა. თამაშმა მილიონობით მოყვარული მოიპოვა და ინტელექტუალური შეჯიბრის სიმბოლოდ იქცა. Chess-ის ისტორია განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა, რადგან ის ასახავს ხალხებს შორის კულტურულ გაცვლას და იმ აზროვნების ევოლუციას, რომელმაც საუკუნეების განმავლობაში თამაში კიდევ უფრო დახვეწილი გახადა.

მეფეთა სასახლეებიდან და ლეგენდებიდან დაწყებული საერთაშორისო ტურნირებამდე — Chess ყოველთვის გამოირჩეოდა სიღრმითა და უნიკალური სტილით. მან მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა მსოფლიო კულტურაში — მისი გამოსახულება გვხვდება ლიტერატურაში და ხელოვნებაში, მისი პარტიები ფილმების სიუჟეტად იქცა, ხოლო ჩემპიონებს შორის მატჩები ისეთივე ინტერესს იწვევს, როგორც სპორტის ფინალური შეხვედრები. მოდით გავყვეთ ამ გამორჩეული თამაშის გზას, ვნახოთ როგორ შეიცვალა Chess-ის წესები და სახე საუკუნეების განმავლობაში.

Chess-ის ისტორია

დასაწყისი და ადრეული განვითარება

Chess-ის წარმოშობა მითებითა და ლეგენდებით არის მოცული, თუმცა უმეტესობა ისტორიკოსებისა თანხმდება, რომ თამაშის პირვანდელი ფორმა VI საუკუნეში ჩრდილოეთ ინდეთში გაჩნდა. მისი ადრეული ინდური ვერსია «ჩატურანგა» (Caturaṅga) ეწოდებოდა, რაც სანსკრიტზე ნიშნავს «ოთხი არმიის ნაწილი». თითოეული ფიგურა წარმოადგენს ჯარის ერთ განყოფილებას: პაიკი — ქვეითებს, ცხენი — მხედრობას, სპილო — საბრძოლო სპილოს, ხოლო ეტლი — საბრძოლო ეტლს. სწორედ ამ ოთხი ძალის გაერთიანებამ გახადა ჩატურანგა უფრო რთული და სტრატეგიული — თითოეულ ფიგურას განსხვავებული მოძრაობა ჰქონდა, ხოლო მთავარი მიზანი იყო მთავარი ფიგურის — მეფის — დაცვა.

ჩატურანგას გამომგონებელი უცნობია, რაც იმ დროისათვის გასაკვირი არ არის. თუმცა ინდურ ლეგენდებში მოხსენიებულია სასახლის სწავლული სახელად სიასა ბენ დაჰირი (Sissa ben Dahir), რომელსაც თამაშის შემქმნელად მიიჩნევენ. გადმოცემის თანახმად, მან მეფეს პირველი საჭადრაკო დაფა აჩუქა და უცნაური ჯილდო მოითხოვა — პირველი უჯრისთვის ერთი ბრინჯის მარცვალი, ხოლო ყოველი შემდეგისთვის ორმაგად მეტი. ეს არის ცნობილი «სიას პრობლემა» («ბრინჯის მარცვლების პრობლემა საჭადრაკო დაფაზე»), რომელიც გეომეტრიული პროგრესიის ძალას ასახავს — საბოლოოდ მიღებული რაოდენობა იმდენად უზარმაზარი აღმოჩნდა, რომ მეფის მთელი სამეფოს მარაგს აჭარბებდა. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ამბავი XIII საუკუნეში ჩაიწერა, ის გვიჩვენებს, თუ როგორ დაუკავშირდა ინტელექტი და მათემატიკა Chess-ს ჯერ კიდევ ადრეულ ეპოქებში.

ინდოეთიდან თამაში გავრცელდა სასანიდურ სპარსეთში, სადაც მას «შატრანჯი» (Šatranj) ეწოდა — ეს სიტყვა სწორედ «ჩატურანგადან» მომდინარეობს. შატრანჯი მალევე გახდა სპარსეთის სამეფო კარის გართობის საშუალება და ინტელექტუალური ცხოვრების ნაწილი. სპარსელი პოეტი აბუ ყასიმ ფირდოუსი (Abu’l-Qāsim Firdawsī) თავის ეპოსში «შაჰნამე» (شاهنامه — «მეფეთა წიგნი») აღწერს ამბავს, როგორ გაეგზავნა Chess პირველად სპარსეთის მეფე ხოსრო პირველთან (Xosrōe). გადმოცემით, ინდოელმა მეფემ შატრანჯი გამოწვევის სახით გაუგზავნა სპარსელ მეფეს, ხოლო ბრძენმა ბუზურგმეჰერმა (Buzurgmehr) თამაშის წესები ამოიცნო და საპასუხოდ «ნარდი» (თანამედროვე ბექგემონის წინამორბედი) გამოიგონა. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ამბავს ისტორიული საფუძველი არ აქვს, ის გამოხატავს, რამდენად დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ახალმა თამაშმა იმ დროის საზოგადოებაზე.

VII საუკუნისთვის Chess სპარსეთში უკვე პოპულარული იყო და მის წესებსა და ფიგურებში მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეინიშნებოდა. გამოჩნდა ახალი ფიგურა — «ვეზირი» (მრჩეველი), რომელიც დღევანდელი დედოფლის პროტოტიპად იქცა. მაშინ ის მხოლოდ ერთი უჯრით, დიაგონალზე მოძრაობდა და ძალით ბევრად სუსტი იყო. სხვა ფიგურების მოძრაობაც შეზღუდული იყო — სპილო (მაშინ «ალფილი») მხოლოდ ორ უჯრაზე ხტებოდა და შუა უჯრას აუარებდა გვერდს. შატრანჯის მთავარი მიზანი იყო მოწინააღმდეგის მეფის «შაჰ მატის» მდგომარეობაში მოყვანა, რაც ნიშნავს «მეფე უძლურია». სწორედ აქედან მოდის ტერმინი «Checkmate». ინგლისური «Chess» და ფრანგული «Échecs» მომდინარეობს ძველი ფრანგული «Eschecs»-იდან, რომელიც თავის მხრივ არაბულ «Shatranj»-ზე და საბოლოოდ სპარსულ «Shah»-ზე (მეფე) დაფუძნდა. ამგვარად, თამაშის სახელწოდება თავად ასახავს მის გზას აღმოსავლეთიდან ევროპამდე.

გავრცელება მსოფლიოში

არაბთა დაპყრობებმა და სავაჭრო ურთიერთობებმა გადამწყვეტი როლი ითამაშა Chess-ის გავრცელებაში. VII საუკუნის შუაში, როდესაც არაბებმა სპარსეთი დაიპყრეს, შატრანჯი სწრაფად გავრცელდა მთელ ახლო აღმოსავლეთსა და ჩრდილოეთ აფრიკაში. მალე ის ხალიფატის ინტელექტუალური ცხოვრების განუყოფელი ნაწილი გახდა და მათემატიკასთან, ასტრონომიასთან და ლიტერატურასთან ერთად აღიარებულ საგნად იქცა. IX საუკუნის ბაღდადში გამოჩნდნენ პირველი ცნობილი შატრანჯის თეორეტიკოსები — ას-სული (as-Suli) და ალ-ადლი (al-Adli), რომლებმაც დაწერეს წიგნები თამაშის შესახებ, გააანალიზეს საწყისი სვლები, ენდშპილები და სტრატეგიები.

X საუკუნისთვის Chess უკვე ევროპაშიც გავრცელდა. ის მუსლიმურ ესპანეთსა (ალ-ანდალუსი) და სიცილიის მეშვეობით მოვიდა და სამეფო კარის გართობად იქცა. ამავე პერიოდში ვიკინგებმაც გაიტანეს თამაში შორეულ სკანდინავიაში — არქეოლოგიურმა გათხრებმა ეს ფაქტი დაადასტურა. ყველაზე ცნობილი აღმოჩენაა «ლუისის ფიგურები» (Lewis Chessmen), რომლებიც შოტლანდიის ლუისის კუნძულზე იქნა ნაპოვნი. XII საუკუნის ეს სპილოს ძვლის ქანდაკებები ნორვეგიელმა ოსტატებმა დაამზადეს და გამოსახავდნენ მეფეს, დედოფალს, მღვდელს, მეომარსა და პაიკს — შუა საუკუნეების ხელოვნების შესანიშნავი ნიმუშებია. ისინი ნათლად აჩვენებენ, როგორ ინტეგრირდა Chess ევროპულ კულტურაში და ხელოვნებაში.

თანდათანობით Chess-ის სახელწოდებამ სხვადასხვა ენაში განსხვავებული ფორმა მიიღო. შუა საუკუნეების ლათინურ ტექსტებში მას ხშირად «მეფეთა თამაში» (rex ludorum) ეწოდებოდა, რაც ხაზს უსვამდა მის სამეფო სტატუსს. რეგიონალურ ენებში კი სახელწოდებები ჩვეულებრივ სპარსული «Shah» ან «Shah Mat»-ისგან წარმოიშვა — რაც ნიშნავს მეფეს საფრთხის ქვეშ. რუსული «шахматы» სწორედ ამ ენობრივი ხაზის მემკვიდრეა.

სხვადასხვა კულტურამ ფიგურებს საკუთარი მნიშვნელობები მიანიჭა. დასავლეთ ევროპაში სპილო გადაიქცა მღვდლად (ინგლისურად «bishop», ფრანგულად «fou» — რაც ნიშნავს «შლეგს» ან «ჯამბაზს»), რადგან ფიგურის ფორმა ეკლესიის ქუდს ჰგავდა. რუსეთში კი იგი სპილოს სახით დარჩა. რუკი («rook») ზოგ ქვეყანაში ეტლად აღიქმებოდა, ზოგან კი — ციხედ. შუა საუკუნეების რუსეთში რუკი ხშირად ნავის ფორმით გამოისახებოდა — ეს ტრადიცია ზოგ ძველ საჭადრაკო ნაკრებშიც შემორჩა.

ეს კულტურული განსხვავებები აჩვენებს, რომ Chess სხვადასხვა ქვეყანაში გავრცელებისას ინარჩუნებდა თავის ბირთვს, მაგრამ შთანთქავდა ადგილობრივ ხელოვნებასა და სიმბოლიკას, რაც თამაშს მრავალფეროვნებას სძენდა.

მაღალი საზოგადოების შორის Chess ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ გართობად იქცა. ითვლებოდა, რომ ის ავითარებს გონიერებას, სტრატეგიულ აზროვნებას და წინასწარ დაგეგმვის უნარს. მრავალი მეფე Chess-ის მოყვარული იყო: ინგლისის მეფე ჰენრი I და მისი შთამომავლები, აგრეთვე საფრანგეთის მეფე ლუი IX (Louis IX). 1254 წელს ლუი IX-მა დროებით აუკრძალა სასულიერო პირებს Chess-ის თამაში, რადგან ფიქრობდა, რომ ისინი ამით თავიანთ მოვალეობებს განერიდებოდნენ. თუმცა მსგავსი აკრძალვები თამაშის გავრცელებას ვერ შეაჩერებდა.

XIII საუკუნისთვის Chess მთელ ევროპაში გავრცელდა — ესპანეთიდან და სკანდინავიიდან დაწყებული, ბრიტანეთის კუნძულებითა და რუსეთით დასრულებული. 1283 წელს კასტილიის მეფე ალფონსო მეათემ (Alfonso X el Sabio) შეადგინა ცნობილი «თამაშების წიგნი» (Libro de los juegos), სადაც დეტალურად იყო აღწერილი შატრანჯის წესები, კომბინაციები და ამოცანები. ეს ფერადოვნად გაფორმებული ხელნაწერი არა მხოლოდ შუა საუკუნეების კულტურის ნიმუშია, არამედ Chess-ის განვითარებისთვის საფუძვლად იქცა.

თანამედროვე წესების ფორმირება

XV საუკუნეში Chess-მა გადამწყვეტი გარდაქმნა განიცადა და თავისი თანამედროვე სახე შეიძინა. მანამდე თამაში ნელა მიმდინარეობდა და ძირითადად დაცვით სტრატეგიებს ეფუძნებოდა, მაგრამ დაახლოებით 1475 წლისთვის იტალიაში ან ესპანეთში გაჩნდა ახალი წესები, რომლებმაც თამაში უფრო სწრაფი და დინამიკური გახადა.

ყველაზე დიდი ცვლილება შეეხო ფიგურას, რომელიც ადრე «ვეზირის» სახელით იყო ცნობილი და დედოფლად («Queen») გარდაიქმნა — ფიგურად, რომელსაც შეუძლია ნებისმიერი მიმართულებით შეუზღუდავად იმოძრაოს. სპილოსაც მიენიჭა თანამედროვე მოძრაობა — დიაგონალზე ნებისმიერ მანძილზე სიარული. შედეგად, პარტიები უფრო სწრაფი და შემტევი გახდა. ამ სტილს იმ დროისთვის «შეშლილი დედოფლის თამაში» ეწოდა, რაც ხაზს უსვამდა თამაშის ახალ ენერგიასა და დრამატიზმს.

შემდგომ საუკუნეებში წესები თანდათან სრულყოფილდა. პაიკის ორ უჯრამდე პირველად გადაადგილების წესი XIII საუკუნეში გაჩნდა, თუმცა XVI საუკუნეში გავრცელდა. ამავე პერიოდში ჩამოყალიბდა «კასტლინგის» (მეფის და რუკის ერთდროული გადაადგილება) და «ენ პასანის» (en passant) წესები. პაიკის დედოფლად გადაქცევა თავდაპირველად სადავო იყო, მაგრამ XIX საუკუნეში უნივერსალურად იქცა.

წიგნების გამოცემამ დიდი როლი ითამაშა წესების სტაბილიზაციაში. 1497 წელს ესპანელმა ლუის რამირეს დე ლუსენამ (Luis Ramírez de Lucena) გამოსცა «Repetición de Amores y Arte de Ajedrez», სადაც პირველად იყო აღწერილი თანამედროვე წესები და საწყისი კომბინაციები. მოგვიანებით იტალიელმა პედრო დამიანომ (Pedro Damiano) და რუი ლოპესმა (Ruy López de Segura) მნიშვნელოვანი თეორიული ნაშრომები დაწერეს, რომელთაგან «რუუი ლოპესის გახსნა» დღემდე გამოიყენება.

XVI საუკუნის ბოლოსთვის Chess-ის წესები თითქმის საბოლოოდ ჩამოყალიბდა. თამაში არისტოკრატული გართობიდან ინტელექტუალურ შეჯიბრად გადაიქცა. ევროპის ქალაქებში გაჩნდა საჭადრაკო კლუბები და კაფეები, მათ შორის ყველაზე ცნობილი იყო პარიზის «კაფე დე ლა რეგანსი» (Café de la Régence), რომელიც XVIII საუკუნეში ფიქრისა და იდეების ცენტრად იქცა.

ფრანგმა მოჭადრაკემ ფრანსუა-ანდრე ფილიდორმა (François-André Danican Philidor) არა მხოლოდ მუსიკალური, არამედ თეორიული მემკვიდრეობა დატოვა. მისმა 1749 წლის წიგნმა «Analyse du jeu des échecs» («Chess-ის ანალიზი») გაავრცელა იდეა, რომ «პაიკი არის Chess-ის სული». ამ დებულებამ საფუძველი ჩაუყარა თანამედროვე სტრატეგიულ თეორიას.

Chess-ის ახალი ეპოქა

XIX საუკუნეში Chess სამეცნიერო და სპორტულ დისციპლინად იქცა. 1851 წელს ლონდონში გაიმართა პირველი საერთაშორისო ტურნირი, რომლის გამარჯვებულიც გახდა გერმანელი ადოლფ ანდერსენი (Adolf Anderssen). მისი პარტია ლიონელ კიზერიცკისთან (Lionel Kieseritzky) — «უკვდავი თამაში» — ისტორიაში შევიდა.

ამის შემდეგ ჩამოყალიბდა მსოფლიო ჩემპიონატის ტრადიცია. 1834 წელს ფრანგმა ლუი-შარლ დე ლა ბურდონემ (Louis-Charles de La Bourdonnais) დაამარცხა ირლანდიელი ალექსანდერ მაკდონელი (Alexander McDonnell) და იმ დროის მსოფლიოს უძლიერეს მოთამაშედ ითვლებოდა. XIX საუკუნის შუა პერიოდში ამერიკელმა გენიოსმა პაულ მორფიმ (Paul Morphy) ევროპელი ოსტატები დაამარცხა და მსოფლიო ყურადღება მიიპყრო.

1886 წელს გაიმართა პირველი ოფიციალური მსოფლიო ჩემპიონატის მატჩი, სადაც ავსტრია-უნგრეთის წარმომადგენელმა ვილჰელმ სტეინიცმა (Wilhelm Steinitz) დაამარცხა რუსეთის იმპერიის მოთამაშე იოჰან ზუკერტორტი (Johannes Zukertort) და გახდა პირველი მსოფლიო ჩემპიონი. სწორედ მან ჩამოაყალიბა ჩემპიონატის სისტემური ტრადიცია.

XX საუკუნეში Chess-ის განვითარებამ საერთაშორისო დონე შეიძინა. 1924 წელს პარიზში დაარსდა საერთაშორისო საჭადრაკო ფედერაცია — FIDE (Fédération Internationale des Échecs), რომელმაც统一规则ები დაამკვიდრა და მსოფლიო ჩემპიონატების ორგანიზება დაიწყო. დღეს FIDE აერთიანებს 200-ზე მეტ ქვეყანას და ოფიციალურად აღიარებულია ოლიმპიური კომიტეტის მიერ. 1927 წლიდან ტარდება საჭადრაკო ოლიმპიადები, სადაც საუკეთესო ეროვნული გუნდები ეჯიბრებიან ერთმანეთს.

Chess-ის ისტორიაში უკვდავებულად დარჩნენ ისეთი დიდოსტატები, როგორიც არიან ემანუელ ლასკერი (Emanuel Lasker), რომელმაც ტიტული 27 წლის განმავლობაში შეინარჩუნა; ხოსე რაულ კაპაბლანკა (José Raúl Capablanca), რომელიც ტექნიკური სიზუსტით გამოირჩეოდა; ალექსანდრე ალეხინი (Alexander Alekhine), თავისი შემოქმედებითი კომბინაციებით ცნობილი; მიხეილ ბოტვინიკი (Mikhail Botvinnik), საბჭოთა სკოლையின் ფუძემდებელი; ბობი ფიშერი (Bobby Fischer), რომლის მატჩი ცივი ომის სიმბოლოდ იქცა; და გარრი კასპაროვი (Garry Kasparov), რომელმაც მრავალი წელი დაიკავა მსოფლიო რეიტინგის მწვერვალი. მათი სახელები Chess-ის ეპოქების სიმბოლოებად იქცა.

XX საუკუნეში თამაშის პოპულარობა განაპირობა თეორიული განვითარებამ. XIX საუკუნის რომანტიკულ სტილში წამყვანი იყო თავდასხმითი თამაში და მსხვერპლი კომბინაციები, მაგრამ ვილჰელმ სტეინიცმა დაამტკიცა, რომ გამარჯვება შეიძლება სტრატეგიული პოზიციური უპირატესობის დაგროვებითაც. მისი პრინციპები თანამედროვე Chess-ის საფუძვლად იქცა.

1920-იან წლებში წარმოიშვა ახალი მიმდინარეობა — ჰიპერმოდერნიზმი. არონ ნიმცოვიჩმა (Aron Nimzowitsch) და რიხარდ რეტიმ (Richard Réti) შემოგვთავაზეს განსხვავებული ხედვა ცენტრის კონტროლზე: ისინი თვლიდნენ, რომ ცენტრის ფლობისთვის აუცილებელი არ იყო პაიკების პირდაპირი განთავსება, არამედ საკმარისი იყო ფიგურების დისტანციური ზეწოლა. ამ იდეამ მთლიანად შეცვალა სტრატეგიული აზროვნება.

ასე იქცა Chess ინტელექტის ლაბორატორიად — ყოველ ეპოქაში ჩნდებოდა ახალი ხედვები და თეორიები. სტრატეგიისა და ტაქტიკის წიგნები მილიონობით ტირაჟით იბეჭდებოდა, თამაშს კულტურული ცხოვრების ნაწილად აქცევდა.

XX საუკუნის ბოლოს კომპიუტერული ტექნოლოგიები თამაშის ახალ ეპოქას უდავოდ წარმოადგენდა. 1997 წელს IBM-ის სუპერკომპიუტერმა Deep Blue-მ ექვსპარტიან მატჩში დაამარცხა მოქმედი მსოფლიო ჩემპიონი გარრი კასპაროვი (Garry Kasparov). ეს მოვლენა გახდა ადამიანი და მანქანის ინტელექტუალური დაპირისპირების სიმბოლო. მას შემდეგ, კომპიუტერული ანალიზი პროფესიონალთა მომზადების განუყოფელ ნაწილად იქცა. მიუხედავად იმისა, რომ პროგრამები უკვე აღემატებიან ადამიანებს, ცოცხალი შეჯიბრებები კვლავ იწვევს უდიდეს ინტერესს.

პირიქით, ტექნოლოგიურმა განვითარებამ Chess უფრო ხელმისაწვდომი გახადა. 1990-იანი წლებიდან ონლაინ-საჭადრაკო პლატფორმები სწრაფად გავრცელდა. XXI საუკუნეში თამაშმა ახალი პოპულარობა მოიპოვა — ონლაინ ტურნირები ათასობით მაყურებელს იზიდავს, ხოლო Netflix-ის სერიალმა «The Queen’s Gambit» (2020) გლობალური ბუმი გამოიწვია. გაეროს მონაცემებით, დღეს დაახლოებით 605 მილიონი ადამიანი რეგულარულად თამაშობს Chess-ს, რაც პლანეტის მოსახლეობის დაახლოებით 8%-ია.

საინტერესო ფაქტები Chess-ის შესახებ

• ყველაზე გრძელი პარტია. ოფიციალური რეკორდი 269 სვლაა — ეს მატჩი ივან ნიკოლიჩმა (Ivan Nikolić) და გორან არსოვიჩმა (Goran Arsović) 1989 წელს ბელგრადში ჩაატარეს. თამაში 20 საათი და 15 წუთი გაგრძელდა და ფრედ დასრულდა. დღეს მსგავსი შედეგი პრაქტიკულად შეუძლებელია «50 სვლის წესის» გამო, რომლის თანახმადაც, თუ 50 სვლა გავა გარეშე აღების ან პაიკის სვლისა, პარტია ფრედ ცხადდება.
• ყველაზე სწრაფი მატ. ე.წ. «შეშლილის მატის» მიღწევა შესაძლებელია მხოლოდ ორ სვლაში — თეთრი მხარის უხეში შეცდომების შემდეგ შავი გამარჯვებას იპოვის მეორე სვლაზე. პრაქტიკაში ეს მხოლოდ ახალბედა მოთამაშეებს ემართებათ, თუმცა თეორიულად ეს ყველაზე სწრაფი გამარჯვებაა.
• Chess და კულტურა. Chess ღრმად არის ინტეგრირებული მსოფლიო კულტურაში. ლუის კეროლის (Lewis Carroll) «სარკის მიღმა ალისა» («Through the Looking-Glass», 1871) აშენებულია Chess-ის სვლების პრინციპზე — ალისა პაიკიდან დედოფლად იქცევა. კინოში Chess ხშირად გონების ომის სიმბოლოა: ინგმარ ბერგმანის (Ingmar Bergman) ფილმში «მეშვიდე ბეჭედი» (1957) რაინდი თამაშობს სიკვდილთან, ხოლო «ჰარი პოტერში» (Harry Potter) მაგიური Chess ცოცხალ ბრძოლადაა წარმოჩენილი. 2020 წლის სერიალმა «The Queen’s Gambit» მსოფლიოში თამაშის გაყიდვები სამჯერ გაზარდა.
• რეგიონული ვარიაციები. Chess-ს მრავალი ნათესავი ვერსია აქვს: შუა აღმოსავლეთში შატრანჯი, ჩინეთში «სიანგი» (Xiangqi), იაპონიაში «შოგი» (Shōgi). ინდოეთში არსებობდა ოთხმოთამაშიანი ვარიანტიც — «ჩატურაჯი» (Chaturaji). XX საუკუნეში საბჭოთა სკოლამ დომინანტური პოზიცია დაიკავა და მრავალი ჩემპიონი აღზარდა. სომხეთში კი Chess სკოლებში სავალდებულო საგნადაც კი შემოიღეს — მეორე-ოთხე კლასის მოსწავლეები ლოგიკისა და ფოკუსის განვითარებისთვის სწავლობენ თამაშს.
• ონლაინ ეპოქა. დღეს Chess.com მსოფლიოში უდიდესი პლატფორმაა — 140 მილიონზე მეტი მომხმარებლით. დომენი 1995 წელს დარეგისტრირდა, ხოლო 2007-ში ერიკ ალებესტმა (Erik Allebest) და ჯეი სევერსონმა (Jay Severson) ხელახლა წამოიწყეს საიტი. 2022 წელს Chess.com-მა შეიძინა ჩემპიონი მაგნუს კარლსენის (Magnus Carlsen) მიერ დაფუძნებული Play Magnus Group, რომელშიც შედის Chess24 და Chessable — ეს გაერთიანება კიდევ უფრო ამტკიცებს მის ლიდერობას.

ინდოეთის ბრძოლის ველიდან თანამედროვე ონლაინ პლატფორმებამდე Chess კაცობრიობის ცივილიზაციის განუყოფელ ნაწილად იქცა. მან შეითავსა აღმოსავლეთის სიბრძნე, ევროპული რაინდობა და ახალი დროის რაციონალობა. Chess არა მხოლოდ გართობა ან სპორტია, არამედ აზროვნების ხელოვნებაა, რომელიც ენობარ და კულტურულ საზღვრებს სცდება.

დღეს ყველა ასაკისა და ერის ადამიანი კვლავ იკრიბება შავ-თეთრ დაფასთან. პარკის პარტიებიდან მსოფლიო ჩემპიონატებამდე — Chess კვლავ არის ნების და გონების ბრძოლა, სადაც თითოეულს შეუძლია სტრატეგიისა და კომბინაციის სილამაზე იგრძნოს.

მიუხედავად ახალი გართობების გაჩენისა, Chess კვლავ იზიდავს ახალ თაობებს. ეს თამაში, რომელიც აერთიანებს სპორტს, მეცნიერებას და ხელოვნებას, ინარჩუნებს თავის სიცოცხლისუნარიანობას. Chess-ის რეალური გაგება მხოლოდ დაფასთან იწყება. შემდეგ ნაწილში განვიხილავთ თამაშის ძირითად წესებსა და პრინციპებს, რათა ყველამ შეძლოს პირველი ნაბიჯის გადადგმა და ამ უძველესი თამაშის სილამაზის აღქმა.

Chess — ორი მოწინააღმდეგისთვის განკუთვნილი ლოგიკური სამაგიდო თამაშია, რომელიც ტარდება 8×8 უჯრედიან დაფაზე. ერთ მოთამაშეს აქვს 16 თეთრი ფიგურა, მეორეს — 16 შავი. მიზანია მოწინააღმდეგის მეფის შამათი, ანუ ისეთი მდგომარეობის შექმნა, სადაც მეფე იმყოფება დარტყმის ქვეშ და ვერ ახერხებს თავს დაღწევას. პარტია შეიძლება გაგრძელდეს რამდენიმე წუთიდან (ბლიცში) რამდენიმე საათამდე, ხოლო კლასიკურ ტურნირებში დროის კონტროლი ხშირად აჭარბებს 5–6 საათს. Chess-ისთვის საჭირო ინვენტარი უკიდურესად მარტივია: დაფა და ფიგურების ნაკრები. აქ არ არსებობს შემთხვევითი ფაქტორი ან დამალული ინფორმაცია — ყველაფერს განსაზღვრავს ლოგიკა და გამოთვლის სიზუსტე.

თამაშის წესები ერთი შეხედვით შეიძლება რთულად მოგეჩვენოთ ფიგურებისა და პოზიციების მრავალფეროვნების გამო, მაგრამ თავის არსში ისინი ლოგიკურია და ელეგანტური. Chess აერთიანებს მარტივი სვლების სიცხადეს უსაზღვრო კომბინაციურ სიღრმესთან. განსხვავებით მრავალი სხვა თამაშისგან, აქ ყველაფერი დამოკიდებულია ანალიზის, დაგეგმვისა და მოწინააღმდეგის ნაბიჯების წინასწარ განსაზღვრის უნარზე. ეს დისციპლინა ავითარებს სტრატეგიულ აზროვნებას, ყურადღებასა და თვითკონტროლს, რაც თითოეულ პარტიას აქცევს ინტელექტუალურ ორთაბრძოლად.

ხშირად Chess-ს ადარებენ ომს: ორი «მთავარსარდალი» ფლობს შეზღუდულ რესურსებს და ცდილობს ერთმანეთის დაჯაბნას. თუმცა, სამხედრო მეტაფორის მიღმა, Chess არის ასევე კომუნიკაციის ხელოვნება, ხასიათთა ეტიკეტი. დაფასთან მოთამაშეები უხმოდ ცვლიან ემოციებს სვლების მეშვეობით, აწარმოებენ «ფიგურების დიალოგს», სადაც აისახება მათი სტილი, ჩანაფიქრი და ტემპერამენტი. სწორედ რაციონალური გამოთვლისა და ფსიქოლოგიური სიზუსტის შერწყმა აძლევს Chess-ს განსაკუთრებულ მიმზიდველობას.

შემდეგ განვიხილავთ, როგორ უნდა ითამაშოთ Chess: ნაბიჯ-ნაბიჯ ავხსნით ძირითად წესებს — ფიგურების სვლას, შახს, შამატსა და პატს, სპეციალურ სვლებს, როგორიცაა როკირება, აღება გასავლელად და პაიკის გარდაქმნა, — შემდეგ კი მივცემთ პრაქტიკულ რჩევებს დამწყებთათვის, რაც დაეხმარებათ სწრაფ პროგრესში.

Chess-ის წესები: როგორ ვითამაშოთ

ძირითადი წესები

• საწყისი განლაგება. დაფა მოთამაშეებს შორის ისე უნდა დაიდოს, რომ მარჯვენა ქვედა კუთხის უჯრა იყოს თეთრი. დასაწყისში თეთრ და შავ ფიგურებს აქვთ თითო 16 ფიგურა: მეფე, დედოფალი, ორი ყრუ, ორი ალყა, ორი ცხენი და რვა პაიკი. პაიკები განლაგებულია მეორე ჰორიზონტალზე — ძირითადი ფიგურების წინ. პირველ რიგში, კუთხეებში დგანან ყრუები, მათ გვერდით ცხენები, შემდეგ ალყები. ცენტრში განლაგებულია მეფე და დედოფალი. უნდა დაიმახსოვროთ წესი: დედოფალს უყვარს თავისი ფერი — თეთრი დედოფალი დგას თეთრ უჯრაზე, შავი — შავზე. შესაბამისად, თეთრი დედოფალი დგას d1-ზე, მეფე — e1-ზე; შავი დედოფალი — d8-ზე, მეფე — e8-ზე.
• აღების პრინციპი. თუ ფიგურა მოძრაობისას ხვდება მოწინააღმდეგის ფიგურით დაკავებულ უჯრაზე, ის ფიგურა მოიხსნება დაფიდან. აღება ყოველთვის ხდება უჯრის დაკავებით; ფიგურების გადახტომა (გარდა ცხენისა) დაუშვებელია. საკუთარი ფიგურების აღება აკრძალულია.
• შახი და შამათი. როცა მეფე მოწინააღმდეგის ფიგურის დარტყმის ქვეშაა, ამას ეწოდება შახი. მოთამაშე ვალდებულია მოიხსნას საფრთხე: გაიყვანოს მეფე, დაფაროს იგი ან აიღოს დამმუქრებელი ფიგურა. თუ საფრთხის თავიდან არიდება შეუძლებელია — ეს არის შამათი და პარტია მთავრდება. სიტყვიერად შახის გამოცხადება სავალდებულო არ არის.
• როკირება. ეს არის ერთადერთი სვლა, როცა ერთი ფერის ორი ფიგურა ერთდროულად მოძრაობს — მეფე და ყრუ. მეფე გადადის ორ უჯრაზე ყრუს მიმართულებით, ხოლო ყრუ გადადის მის მეორე მხარეს. არსებობს მოკლე (ორი უჯრა) და გრძელი (სამი უჯრა) როკირება. როკირების პირობებია: ორივე ფიგურამ არ უნდა გააკეთოს სვლა ადრე, მათ შორის არ უნდა იდგეს სხვა ფიგურა, მეფე არ უნდა იყოს შახში და არ უნდა გაიაროს დაცემულ უჯრაზე.
• აღება გასავლელად. თუ პაიკი აკეთებს ორმაგ ნაბიჯს და ჩერდება მოწინააღმდეგის პაიკის გვერდით, მოწინააღმდეგის პაიკს შეუძლია აიღოს ის ისე, თითქოს მხოლოდ ერთი უჯრა გაევლო. ასეთი აღება შეიძლება მხოლოდ იმ მომენტში, როცა გაკეთდა ორმაგი სვლა.
• პაიკის გარდაქმნა. როცა პაიკი აღწევს ბოლო ჰორიზონტალზე (მერვეზე თეთრისთვის, პირველზე შავისთვის), იგი გარდაიქმნება ნებისმიერ ფიგურად მოთამაშის სურვილით, უმეტესად დედოფლად. შესაძლებელია ერთდროულად რამდენიმე დედოფლის ქონა.
• პატი. თუ მოთამაშეს არ აქვს დასაშვები სვლა, მაგრამ მეფე არ არის შახში, პარტია მთავრდება ფრესით.
• მდგრადი პოზიციის სამგზის გამეორება. თუ ერთი და იგივე პოზიცია სამჯერ განმეორდება თანაბარი სვლის შესაძლებლობებით, ნებისმიერი მოთამაშე შეიძლება მოითხოვოს ფრე.
• «50 სვლის» წესი. თუ 50 სვლის განმავლობაში (ორივე ფერისთვის 50) არ მომხდარა არც ერთი აღება და არც პაიკის სვლა, პარტია შეიძლება გამოცხადდეს ფრედ მოთხოვნის საფუძველზე.
• შეთანხმებით ფრე. მოთამაშეებს შეუძლიათ ნებისმიერ მომენტში შეთანხმდნენ ფრეზე. ტურნირებში ეს კეთდება ოფიციალური შემოთავაზებით, ხოლო მეგობრულ პარტიებში — ზეპირი შეთანხმებით.
• ეთიკეტი და დრო. ტურნირებში თითოეულ მოთამაშეს ეძლევა შეზღუდული დრო (მაგალითად, 90 წუთი პლუს დამატება თითო სვლაზე). ვისაც დრო ამოეწურება — ის აგებს. მოქმედებს ასევე წესი «შეეხე — იარე»: თუ მოთამაშე შეეხო თავის ფიგურას, უნდა გაიყვანოს იგი; თუ მოწინააღმდეგის ფიგურას — უნდა აიღოს (თუ ეს შესაძლებელია). ეს წესი ინარჩუნებს წესრიგსა და სპორტულ სულს დაფასთან.

ფიგურების სვლა

• საერთო პრინციპები. თეთრი ყოველთვის აკეთებს პირველ სვლას, შემდეგ მოთამაშეები სვლას ასრულებენ მორიგეობით. თითოეულ ფიგურას აქვს თავისი მოძრაობის წესი, რაც Chess-ს ანიჭებს სტრატეგიულ მრავალფეროვნებას. ამ პრინციპების გაგება არის ნებისმიერი პარტიის საფუძველი.
• მეფე. ყველაზე მნიშვნელოვანი ფიგურა. მოძრაობს ერთ უჯრაზე ნებისმიერ მიმართულებით — ვერტიკალურად, ჰორიზონტალურად ან დიაგონალზე. მეფე ვერ შევა იმ უჯრაზე, რომელიც მოწინააღმდეგის ფიგურის დარტყმის ქვეშაა (აკრძალულია მეფის შახში დაყენება).
• დედოფალი. ყველაზე ძლიერი ფიგურა. გადაადგილდება ნებისმიერ რაოდენობაზე ვერტიკალურად, ჰორიზონტალურად ან დიაგონალზე, აერთიანებს ყრუსა და ალყის თვისებებს. დედოფალი მოძრაობს ნებისმიერი მიმართულებით მანამ, სანამ არ შეხვდება დაბრკოლებას.
• ყრუ. მოძრაობს ნებისმიერ რაოდენობაზე ვერტიკალურად ან ჰორიზონტალურად. ვერ ახტება სხვა ფიგურებზე — მოძრაობა მთავრდება პირველივე დაბრკოლებაზე.
• ალყა. გადაადგილდება დიაგონალზე ნებისმიერ თავისუფალ უჯრაზე, მაგრამ ვერ ახტება სხვა ფიგურებზე. თითოეული ალყა თამაშის დასაწყისიდან შემოიფარგლება ერთი ფერის უჯრებით: ერთი — თეთრებზე, მეორე — შავებზე.
• ცხენი. მოძრაობს «Г»-ს ფორმით: ორი უჯრა ერთ მიმართულებით (ჰორიზონტალურად ან ვერტიკალურად) და ერთი — პერპენდიკულარულად. ცხენი ერთადერთი ფიგურაა, რომელიც ახტება სხვა ფიგურებზე, რაც მას განსაკუთრებით გამოსადეგს ხდის შეკრულ პოზიციებში.
• პაიკი. დადის მხოლოდ წინ ერთ უჯრაზე. საწყისი პოზიციიდან შეუძლია გააკეთოს ორმაგი ნაბიჯი, თუ გზა თავისუფალია. პაიკი იღებს დიაგონალზე წინ (მარცხნივ ან მარჯვნივ). პაიკებს უკან სვლა არ შეუძლიათ.

თამაშის სახეობები და ფორმატები

Chess-ის წესები მთელ მსოფლიოში ერთიანია, რაც საშუალებას აძლევს სხვადასხვა ქვეყნის ადამიანებს მარტივად იპოვონ საერთო ენა დაფასთან. მიუხედავად ამისა, არსებობს ოფიციალურად აღიარებული ვარიანტები და ფორმატები, რომლებიც თამაშს ახალ ელფერს სძენენ. ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი არის «ფიშერის Chess» (Chess960), რომელიც შექმნა ყოფილმა მსოფლიო ჩემპიონმა ბობი ფიშერმა. ამ ვარიანტში საწყისი განლაგება განისაზღვრება შემთხვევითი პრინციპით (მკაცრი წესების შესაბამისად, რომლებიც ინარჩუნებენ სიმეტრიასა და როკირების შესაძლებლობას). სულ არსებობს 960 საწყისი პოზიცია. Chess960-ის იდეა მდგომარეობს დებიუტების მექანიკური დამახსოვრების აღმოფხვრაში და სუფთა შახმატური აზროვნების გამოცდაში. ეს ფორმატი ოფიციალურად აღიარებულია FIDE-ს მიერ და რეგულარულად ტარდება მსოფლიო ჩემპიონატები.

გავრცელებულია ასევე სწრაფი Chess — ფორმატები, რომლებიც მხოლოდ დროის კონტროლით განსხვავდებიან. მათ შორისაა რაპიდი (პარტიები 15–60 წუთამდე) და ბლიცი (5–10 წუთამდე). სვლის წესები იგივე რჩება, მაგრამ თამაშის ტემპი გაცილებით მაღალია, მოთამაშეებს კი სჭირდებათ მყისიერი რეაქცია და ინტუიცია. არსებობს გუნდური ფორმატებიც, შთაგონებული Chess-ით, მაგალითად, «შვედური Chess» (Bughouse), სადაც თამაშობენ წყვილები, ხოლო აღებული ფიგურები გადაეცემათ პარტნიორს, რომელიც აყენებს მათ საკუთარ დაფაზე. ეს ფორმატი პოპულარულია არაოფიციალურ გარემოში და ავითარებს გუნდურ ურთიერთქმედებას.

თუმცა, კლასიკური Chess კვლავ რჩება მთავარ სახეობად, რომელიც გამოხატავს საუკუნოვან ტრადიციებს, მკაცრ წესებს და ღრმა სტრატეგიულ კულტურას ტურნირებსა და სასწავლებლებში.

რჩევები დამწყებთათვის

ტაქტიკური ხერხები და სტრატეგიის საფუძვლები

• ცენტრის კონტროლი. პარტიის დასაწყისში მნიშვნელოვანია ცენტრის უჯრებზე — e4, d4, e5, d5 — მორჩილად დაპყრობა და მათი შენარჩუნება. ცენტრი წარმოადგენს პლაცდარმს, საიდანაც ფიგურები ყველაზე ეფექტურად მოქმედებენ და აკონტროლებენ დაფის დიდ ნაწილს. იქ პაიკებისა და აქტიური ფიგურების განთავსება იძლევა მანევრირების უპირატესობასა და თავდასხმის შესაძლებლობას. შახმატის კლასიკოსები ამბობდნენ: «ვინც ფლობს ცენტრს — ფლობს პარტიას.»
• ფიგურების განვითარება. ნუ დატოვებთ ფიგურებს საწყის პოზიციაზე. დებიუტში, ანუ თამაშის საწყის ფაზაში, მნიშვნელოვანია სწრაფად გაიყვანოთ მსუბუქი ფიგურები — ცხენები და ალყები — და დააყენოთ ისინი აქტიურ უჯრებზე. დამწყებთათვის დამახასიათებელი შეცდომაა პაიკების ზედმეტი მოძრაობა ან ერთი ფიგურის მრავალჯერ გამოყენება, დანარჩენების უქმად დატოვებით. ეცადეთ არმიის თანაბრად განვითარებას: ჯერ გაიყვანეთ ცხენები და ალყები, შემდეგ ჩართეთ დედოფალი და ყრუები. მოერიდეთ დედოფლის ნაადრევ გამოყვანას — მიუხედავად იმისა, რომ ეს ყველაზე ძლიერი ფიგურაა, თამაშის დასაწყისში ადვილად შეიძლება გახდეს მოწინააღმდეგის თავდასხმის ობიექტი.
• მეფის უსაფრთხოება. იზრუნეთ მეფეზე პირველივე სვლებიდან. უმეტეს შემთხვევაში საუკეთესო დაცვაა ადრეული როკირება. მეფე, რომელიც დაფარულია პაიკებით კუთხეში, გაცილებით ნაკლებად მოწყვლადია, ვიდრე ის, რომელიც რჩება ცენტრში. მრავალი პარტია მხოლოდ იმიტომ წაგებულია, რომ მოთამაშემ როკირება დააყოვნა, რის შედეგადაც გზა გაეხსნა საშიში შახებისა და თავდასხმებისათვის. გახსოვდეთ: თუნდაც მატერიალური უპირატესობისას, შეიძლება სწრაფად წააგოთ, თუ მეფე აღმოჩნდა ღია დარტყმის ქვეშ.
• ყოველი სვლა — მიზნიანი. Chess-ში სჯობს გააკეთოთ სამი გააზრებული სვლა, ვიდრე ათი შემთხვევითი. სანამ ფიგურას გაამოძრავებთ, უნდა გესმოდეთ მისი დანიშნულება და გავლენა პოზიციაზე. მოერიდეთ უაზრო მოძრაობებს: ყოველი სვლა უნდა ემსახურებოდეს მიზანს — გააძლიეროს თქვენი პოზიცია, შეზღუდოს მოწინააღმდეგე და მიგიყვანოთ გამარჯვებამდე.

დამწყებთათვის დამახასიათებელი შეცდომები

• ფიგურების დატოვება დარტყმის ქვეშ. ეს ის სიტუაციაა, როცა მოთამაშე უყურადღებობით ტოვებს ფიგურას დარტყმის ქვეშ და კარგავს მას კომპენსაციის გარეშე. ეს ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული შეცდომაა დამწყებთათვის. მის თავიდან ასაცილებლად დაიმახსოვრეთ მარტივი წესი: ყოველი თქვენი სვლის შემდეგ და მოწინააღმდეგის სვლამდე გადაამოწმეთ, ხომ არ არის რომელიმე თქვენი ფიგურა დარტყმის ქვეშ და ხომ არ არსებობს ტაქტიკური საფრთხე. საფრთხეების მუდმივი კონტროლი — სიზუსტისა და საიმედო თამაშის საფუძველია.
• მოწინააღმდეგის გეგმის იგნორირება. Chess არ არის მონოლოგი, არამედ ორი გონების დიალოგი. შეუძლებელია მხოლოდ საკუთარი ჩანაფიქრით თამაში მოწინააღმდეგის განზრახვების გათვალისწინების გარეშე. ყოველი მოწინააღმდეგის სვლის შემდეგ უნდა გაერკვეთ, რას აძლიერებს, რას უტევს და რას ამზადებს. თუ თქვენი ფიგურა დარტყმის ქვეშაა, თითქმის ყოველთვის გონივრულია ჯერ საფრთხის მოხსნა და შემდეგ გეგმის გაგრძელება. იმედის დამყარება მოწინააღმდეგის შეცდომებზე იშვიათად ამართლებს: უმჯობესია ჩათვალოთ, რომ ის ყველაფერს შეამჩნევს. ასეთი მიდგომა აყალიბებს სტაბილურ სტილს და იცავს დაუფიქრებელი მარცხისგან.
• დედოფლის ნაადრევი გამოყვანა. დამწყებთათვის ხშირად სურთ დედოფლის სწრაფი შეტევა, ცდილობენ სწრაფად მოიგონ პაიკი ან შამათი დადონ. მაგრამ ასეთი სიჩქარე თითქმის ყოველთვის საზიანოა: მოწინააღმდეგე იწყებს დედოფლის დევნას მსუბუქი ფიგურებით, აიძულებს მას უკან დახევას და ართმევს ტემპს. შედეგი — ჩამორჩენა განვითარებაში და პოზიციის დასუსტება. დაიმახსოვრეთ ოქროს წესი: პარტიის დასაწყისში დედოფალი უნდა დაელოდოს თავის დროს. ჯერ განავითარეთ მსუბუქი ფიგურები, გააკეთეთ როკირება და შემდეგ ჩართეთ დედოფალი თამაშში.
• პაიკების მნიშვნელობის დაუფასებლობა. პაიკები Chess-ის პოზიციის ჩონჩხია. მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ინდივიდუალურად სუსტია, მათი განლაგება განსაზღვრავს მთელი პარტიის სტრატეგიას. საჭიროების გარეშე ნუ აამოძრავებთ მათ: ყოველი გადადგმული ნაბიჯი ცვლის სტრუქტურას და შეიძლება დაასუსტოს მნიშვნელოვანი უჯრები, განსაკუთრებით მეფის გარშემო. იზოლირებული პაიკები (რომლებსაც არ ჰყავთ მეზობელი) და გაორმაგებული პაიკები (ორი ერთ ფაილზე) ხშირად ხდებიან ზეწოლის ობიექტი. შეინარჩუნეთ მყარი პაიკური სტრუქტურა — ის უზრუნველყოფს ფიგურების სტაბილურ პოზიციას და მეფის საიმედო დაცვას.

ტაქტიკა და გამოთვლა

• კომბინაციური ხედვა. ტაქტიკა ეფუძნება ტიპურ მოტივებს: ორმაგი დარტყმა (ჩანგალი), შეკვრა, გახსნილი და გამჭოლი დარტყმები, გადატყუება, გადახრა, გადატვირთვა, მსხვერპლი და სხვ. ჩანგალია ის შემთხვევა, როცა ერთი ფიგურა (ხშირად ცხენი ან დედოფალი) ერთდროულად უტევს ორ მიზანს, და მოწინააღმდეგეს არ შეუძლია ორივეს გადარჩენა. შეკვრა წარმოიქმნება, როცა ფიგურა მიბმულია უფრო ღირებულ ფიგურაზე იმავე ხაზზე: თუ უკან მეფეა — ეს არის აბსოლუტური შეკვრა (მოძრაობა აკრძალულია), თუ უფრო ძვირადღირებული ფიგურაა — შედარებითი. გამჭოლი დარტყმა ნიშნავს შორ მანძილზე მოქმედ ფიგურის გავლენას ხაზზე საკუთარი ან მოწინააღმდეგის ფიგურის გავლით. სისტემატურად ისწავლეთ ეს მოტივები და ამოხსენით ტაქტიკური ამოცანები: დაიწყეთ მარტივი შამატებით ერთ-ორ სვლაში, შემდეგ გადადით ამოცანებზე მატერიალური მოგების ან მოტივების კომბინაციის შესახებ — ეს ავითარებს ტაქტიკური შესაძლებლობების ხედვას.
• ვარიანტების დათვლა. ყოველი სერიოზული გადაწყვეტილების წინ სასარგებლოა რამდენიმე სვლის წინ გათვლა. დაიწყეთ 2–3 კანდიდატური სვლის განსაზღვრით, შემდეგ ყურადღება მიაქციეთ იძულებით გაგრძელებებს — შახებს, აღებებსა და აშკარა მუქარებს. წარმოსახვით წარმოიდგინეთ პოზიცია თქვენი სვლის, მოწინააღმდეგის პასუხის და შემდგომი განვითარებების შემდეგ. თუ ჯერ რთულია გრძელი ვარიანტების შენარჩუნება, დაიყვანეთ გამოთვლა ერთი-ორი ნახევარსვლის ფარგლებში. თანდათან თქვენი ანალიზის ჰორიზონტი გაფართოვდება და პოზიციების შეფასების სიზუსტე გაიზრდება.
• არ იჩქაროთ. უმეტესობა უხეში შეცდომებისა გამოწვეულია ნაჩქარევი გადაწყვეტილებებით. თუნდაც იპოვოთ პერსპექტიული სვლა, გადაამოწმეთ მოკლედ: ხომ არ არის ფიგურა დარტყმის ქვეშ, ხომ არ კარგავთ ტემპს ან ხომ არ ასუსტებთ პოზიციას. სასარგებლოა სწრაფი შემოწმების სია: შახები, აღებები, მუქარები — ორივე მხარისთვის. ეფექტურია ტურნირული წესი: «იპოვე კარგი სვლა — მოძებნე უკეთესი.» მშვიდი და ყურადღებიანი მიდგომა ამცირებს შეცდომების რისკს და ზრდის თამაშის სტაბილურობას.

სტრატეგიული პრინციპები და დაგეგმვა

• პოზიციის შეფასება. დებიუტის შემდეგ იწყება შუა თამაში — ფაზა, სადაც აღარ არის მზა სქემები, და წარმატება დამოკიდებულია პოზიციის სწორ შეფასებაზე. პირველ რიგში შეაფასეთ მატერიალური ბალანსი — ვის რამდენი და რა ხარისხის ფიგურა აქვს. შემდეგ გაითვალისწინეთ პოზიციური ფაქტორები: ფიგურების აქტივობა, მეფის უსაფრთხოება, ცენტრის კონტროლი, პაიკების სტრუქტურა და სივრცე. მნიშვნელოვანია ფიგურების ფარდობითი ღირებულების გაგებაც: დედოფალი დაახლოებით ტოლია ორი ყრუსი, ყრუ — ორი მსუბუქი ფიგურის, მაგრამ ეს პირობითია. ზოგჯერ აქტიური ცხენი უფრო ძლიერია, ვიდრე «ცუდი» ალყა, რომელიც საკუთარ პაიკებს შორისაა ჩაკეტილი. პოზიცია ყოველთვის უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ციფრები — ისწავლეთ იმის დანახვა, რომელი ფიგურები რეალურად მუშაობენ.
• დაგეგმვა. პოზიციის შეფასების საფუძველზე იბადება გეგმა — ხანგრძლივი იდეა, რომელიც მიზნად ისახავს თქვენი პოზიციის გაუმჯობესებას. თუ გაქვთ უპირატესობა განვითარებაში, ლოგიკურია თავდასხმა, სანამ მოწინააღმდეგემ არ დაასრულა მობილიზაცია. თუ გაქვთ ორი ალყა, გახსენით თამაში და გაცვალეთ ცენტრალური პაიკები. ხოლო თუ მოწინააღმდეგეს აქვს ორი ალყა — პირიქით, დახურეთ ცენტრი, რათა შეზღუდოთ მათი მოქმედება. გეგმაში შეიძლება შედიოდეს პაიკის გარღვევა (მაგალითად, f4–f5 მეფის ფლანგზე თავდასხმისთვის ან d4 ცენტრის კონტროლისთვის). მნიშვნელოვანია გეგმის შეცვლის უნარი ვითარების მიხედვით: აზროვნების მოქნილობა განასხვავებს გამოცდილი შახმატისტს. დასაწყისისთვის საკმარისია მარტივი, ლოგიკური გეგმა, რომელიც შეესაბამება პოზიციის თავისებურებებს.
• ენდშპილის აზროვნება. თამაშის ფინალური ეტაპი — ენდშპილი — ხშირად წყვეტს შედეგს, თუმცა დამწყებები მას უყურადღებოდ ტოვებენ და მხოლოდ შეტევაზე კონცენტრირდებიან. ენდშპილის ძირითადი ცოდნა საშუალებას გაძლევთ გაიგოთ, რომელი გაცვლებია თქვენთვის მომგებიანი. მაგალითად, თუ იცით როგორ მოიგოთ ყრუების ენდშპილი ერთი ზედმეტი პაიკით, ნუ შეგეშინდებათ პოზიციის გამარტივება. ხოლო თუ ენდშპილში არ ხართ დარწმუნებული, მოერიდეთ მასობრივ გაცვლებს და შეინარჩუნეთ მეტი ფიგურა შეტევისთვის. აუცილებლად ისწავლეთ ელემენტარული პოზიციები: შამათი დედოფლით, შამათი ყრუით, შამათი ორი ალყით, ასევე პაიკების ძირითადი დასრულებები (მეფე და პაიკი მეფის წინააღმდეგ). ეს ცოდნა გაძლევთ თავდაჯერებულობას უპირატესობის რეალიზაციაში და გეხმარებათ რთული პოზიციების გადარჩენაში.

Chess — თამაშია, რომლის შესწავლაც უსასრულოდ შეიძლება. დამწყებისთვის მთავარია საფუძვლების ათვისება: ფიგურების სვლა, დებიუტის პრინციპები, ტიპური ტაქტიკური ხერხები. ჩვენ განვიხილეთ ძირითადი წესები და რჩევები, რომლებიც დაგეხმარებათ თავიდან აიცილოთ უხეში შეცდომები და თავდაჯერებულად გადადგათ პირველი ნაბიჯები. თუმცა არც ერთი სტატია ვერ ჩაანაცვლებს პრაქტიკას: ნამდვილი პროგრესი მოდის თამაშით, საკუთარი პარტიების ანალიზით და შეცდომებზე მუშაობით. გახსოვდეთ, რომ ყოველი დიდი გროსმაისტერი ოდესღაც დამწყები იყო. მოთმინება და თამაშის სიყვარული — თქვენი საუკეთესო მოკავშირეებია ამ გზაზე.

Chess-ის ღირსება იმაში მდგომარეობს, რომ მასში თითოეული პოულობს თავისს: ზოგი აღფრთოვანებულია შეჯიბრის სულითა და აზარტით, ზოგი — კომბინაციების სილამაზით, სხვები — ინტელექტუალური ძიების სიამოვნებით. ეს თამაში აერთიანებს ადამიანებს და ავითარებს აზროვნებას, აძლევს ბრძოლის ემოციებს და აღმოჩენის სიხარულს. როდესაც შახმატის სამყაროში ჩაეფლობით, აღმოაჩენთ იდეების, ისტორიების და პიროვნებების მთელ სამყაროს, რომლებმაც შექმნეს ამ თამაშის კულტურა. შესაძლოა, სწორედ Chess გახდეს თქვენი ხანგრძლივი გატაცება — შთაგონების, განვითარების და სიამოვნების წყარო. მზად ხართ? ითამაშეთ Chess ონლაინ ახლა — უფასოდ და რეგისტრაციის გარეშე.