تخته نرد — یکی از کهنترین بازیهای رومیزی جهان است که تاریخ آن به چندین هزار سال پیش بازمیگردد. در این بازی، سادگی قوانین و عمق امکانات استراتژیک به شکلی شگفتانگیز با یکدیگر ترکیب شدهاند، امری که سبب شده است بازی از خلال قرنها دوام بیاورد و در کشورهای گوناگون جهان محبوبیت یابد. تخته نرد در میان بازیهای منطقی به دلیل توازن کمنظیر میان شانس حاصل از پرتاب تاس و مهارت مبتنی بر محاسبه و تفکر تاکتیکی متمایز است. همین ویژگی باعث شده است که این بازی جایگاهی ویژه در فرهنگ ملتهای گوناگون — از دربارهای شاهان ایرانی تا کافههای مدرن — پیدا کند و بهحق یکی از ظریفترین و اندیشمندانهترین اشکال سرگرمی به شمار آید.
تاریخچه تخته نرد
ریشههای کهن بازی
شواهد باستانشناسی نشان میدهد که پیشینیان تخته نرد از روزگاران بسیار دور وجود داشتهاند. در ایران (فارس باستان) مجموعههایی از بازی با قدمتی حدود پنج هزار سال یافت شده است — صفحههایی با حفرهها و تاسهایی که به فرهنگ باستانشناسی جیرفت تعلق دارند. یکی از نمونههای اولیه بازی، Royal Game of Ur (بازی سلطنتی اور) در بینالنهرین حدود 2600 پیش از میلاد است. همانند تخته نرد، این بازی نیز رقابتی بود که در آن شانس و مهارت از طریق استفاده از مهرهها و تاسها با هم ترکیب میشد.
منابع نوشتاری دوران باستان از بازی رومی Latrunculi یاد میکنند که نوعی رقابت استراتژیک با مهرهها بود، و نیز از بازی بیزانسی Tabula که دارای صفحهای با 24 خانه و 15 مهره برای هر بازیکن بود. هدف از بازی Tabula در آن زمان این بود که بازیکن مهرههای خود را هر چه سریعتر در طول صفحه حرکت دهد و زودتر از حریف از بازی خارج کند — اصلی که با تخته نرد امروزی مشابهت دارد.
افسانه ایرانی آفرینش تخته نرد
بازیای که بیش از همه به تخته نرد امروزی شباهت دارد، در دوران امپراتوری ساسانی (سدههای سوم تا ششم میلادی) در ایران پدید آمد. نام فارسی بازی — نرد (نرد) — کوتاهشدهٔ Nardshir است که به معنی «بازی اردشیر دلیر» میباشد. بر پایهٔ افسانه، وزیر بزرگ بوزرجمهر (بزرگمهر) در دربار شاه خسرو اول انوشیروان (خسرو انوشیروان) این بازی را ابداع کرد. گفته میشود بوزرجمهر برای نشان دادن برتری فکری ایران، این بازی را در پاسخ به شطرنج هندی پدید آورد.
در حماسهٔ «شاهنامه» (شاهنامه) سرودهٔ شاعر ایرانی فردوسی (فردوسی)، این افسانه به شکلی درخشان روایت شده و پیدایش تخته نرد به نام وزیر دانا نسبت داده میشود. گرچه هیچ مدرک تاریخی دربارهٔ خالق مشخص بازی وجود ندارد، خود افسانه بر منشأ ایرانی تخته نرد و جایگاه مهم آن در دربار پادشاهان ایران تأکید دارد.
گسترش بازی در شرق و پیدایش تخته نرد بلند و کوتاه
تخته نرد از ایران به خاورمیانه، آسیای مرکزی و سرزمینهای دیگر گسترش یافت. در سدههای هفتم تا هشتم میلادی، منابع عربی از آن با نام «تخت نرد» یاد کردهاند. از راه نفوذ عربها که تا سیسیل رسید، این بازی به شمال آفریقا و شبهجزیره ایبری نیز راه یافت؛ گمان میرود که نخستین بار در سدهٔ دهم میلادی با نام Tables (— «تختهها») به اروپا وارد شده باشد.
این بازی در چین نیز شناخته شده بود: منابع تاریخی از بازیای به نام شوانگلو (雙陸) یاد میکنند — بازیای مشابه تخته نرد که بنا بر روایتها در هند غربی اختراع شد و در دوران دودمان وی (۲۲۰–۲۶۵ میلادی) به چین برده شد. تا سدههای پنجم و ششم میلادی، شوانگلو در سراسر چین رواج یافت و به یکی از سرگرمیهای محبوب تبدیل شد. در ژاپن نیز بازی مشابهی با نام سوگوروکو (双六) چنان محبوب شد که امپراتریس جیتو (持統天皇) در سال ۶۸۹ میلادی به دلیل گرایش افراطی مردم به قمار، فرمان ممنوعیت آن را صادر کرد. این شواهد نشان میدهد که تخته نرد در قرون وسطی دارای گونههای محلی و نامهای گوناگون بوده است.
تخته نرد در اروپا در قرون وسطی
در اروپا، بازیهای مشابه تخته نرد با نام Tables شناخته میشدند. نخستین اشارهٔ مکتوب به این بازی در دستنوشتهای آنگلوساکسونی از سال ۱۰۲۵ (Codex Exoniensis) دیده میشود که در آن آمده است: «دو نفر مینشینند و Tables بازی میکنند...». در سدهٔ یازدهم، بازیهای مشابهی در فرانسه با نام Trictrac پدید آمد و بهسرعت در میان اشراف و دوستداران قمار محبوب شد.
در سال ۱۲۵۴ میلادی، پادشاه فرانسه لوئی نهم (Louis IX) فرمانی صادر کرد که بر اساس آن درباریانش از انجام بازیهای بختآزمایی، از جمله Tables، منع میشدند. با وجود این ممنوعیتها، بازی همچنان گسترش یافت: در آلمان نخستین یادکردها از سدهٔ دوازدهم، و در ایسلند از سدهٔ سیزدهم دیده میشود. در اسپانیا نیز پادشاه آلفونسوی دهم (Alfonso X de Castilla) در سال ۱۲۸۳ بخشی از کتاب مشهور خود «Libro de los Juegos» (کتاب بازیها) را به بازی Tables (Todas Tablas) اختصاص داد و قوانین آن را با دقت شرح داد.
تا سدهٔ شانزدهم، بازیهای رومیزی همراه با تاس به بخشی از زندگی روزمره در سراسر اروپا تبدیل شده بود. با این حال، قوانین واحدی وجود نداشت: هر کشور و منطقه گونهٔ خاص خود را داشت. در فرانسه Trictrac، در ایتالیا Tavole Reale، در اسپانیا Tablas Reales و در آلمان Puff رواج داشت. در انگلستان برای مدت طولانی از نام عمومی Tables استفاده میشد و تنها در آغاز سدهٔ هفدهم واژهٔ «Backgammon» پدید آمد. ریشهٔ واژه بهطور دقیق مشخص نیست: بنا بر نظریهای از واژههای انگلیسی میانهٔ back («بازگشت») و gamen («بازی») گرفته شده است که ماهیت بازی — بازگرداندن مهرهها به خانه — را بازتاب میدهد؛ نظریهای دیگر آن را از واژههای ولزی bach («کوچک») و cammaun («نبرد») میداند. در هر حال، این اصطلاح برای اشاره به گونهٔ «کوتاه» تخته نرد، یعنی نوعی که در آن مهرهها قابل زدن هستند، تثبیت شد.
پیدایش تخته نرد بلند و کوتاه
در روسیهٔ قرون وسطی و کشورهای همسایه، این بازی با نام فارسی Nard شناخته میشد. از راه قفقاز و آسیای مرکزی، تخته نرد به گرجستان (که از سدهٔ هفدهم با نام ناردیی شناخته میشد) و سپس به میان اقوام کالْمیک و دیگر مردمان منطقه ولگا و سیبری راه یافت. در روسیه و دیگر کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق، تخته نرد در سدهٔ بیستم بهطور گسترده رواج یافت و به بازی سنتی محبوبی در حیاطها و مناطق گردشگری تبدیل شد. با گذر زمان، دو نسخهٔ اصلی از قوانین شکل گرفت: تخته نرد بلند و تخته نرد کوتاه.
تخته نرد بلند گونهای کهنتر و نزدیک به بازی نرد باستانی ایرانی است. در این نوع از بازی، همهٔ مهرهها از یک موقعیت («سر») آغاز میکنند و هر دو بازیکن در یک جهت حرکت میکنند؛ مهرههای زدهشده از صفحه خارج نمیشوند — خانهای که با یک مهره بسته شده است برای حریف غیرقابل دسترسی میشود. این نوع بازی در شرق و کشورهای پساشوروی محبوب است و معمولاً بهعنوان شکل کلاسیک تخته نرد شناخته میشود.
در مقابل، تخته نرد کوتاه گونهای غربی است که در آن چیدمان اولیهٔ مهرهها در طول صفحه پخش شده است، حرکت بازیکنان در جهتهای مخالف انجام میشود (در مسیرهای متقابل) و مهرهها را میتوان «زد» و روی میلهٔ میانی (بار) قرار داد. تخته نرد کوتاه از سدهٔ شانزدهم در اروپا رواج یافت و تا سدههای هفدهم و هجدهم در آمریکا نیز شناخته شد. هر دو گونه اساس مشترکی دارند اما بر جنبههای تاکتیکی متفاوتی تأکید میکنند و در طول تاریخ بهصورت موازی تکامل یافتهاند.
توسعهٔ بازی در دوران جدید
در سدهٔ هفدهم در انگلستان، بازی Tables دستخوش تغییر شد و عملاً به تخته نرد کوتاه تبدیل گردید. نخستین اشارهٔ قطعی به واژهٔ “Backgammon” به سال ۱۶۳۵ بازمیگردد. بازیکنان انگلیسی گونهٔ جدید را از نوع قدیمیتر، که Irish (تخته نرد ایرلندی) نام داشت و جدیتر تلقی میشد، متمایز میکردند، اما در نهایت تخته نرد کوتاه گونهٔ پیشین را کنار زد. در سال ۱۷۴۳ در لندن نخستین رسالهٔ مفصل دربارهٔ قوانین و راهبردهای بازی منتشر شد — «A Short Treatise on the Game of Back-Gammon» (ادموند هویل، ۱۷۵۳، «رسالهٔ کوتاه دربارهٔ بازی تخته نرد») — که قوانین اصلی تخته نرد کوتاه در آن ثبت شده بود. جالب آنکه در سدهٔ هجدهم، با وجود محکومیت طولانیمدت قمار از سوی کلیسا، این بازی حتی در میان روحانیان نیز محبوب شد.
تا سدهٔ نوزدهم، قوانین تخته نرد کوتاه تقریباً شکل امروزی خود را یافت. تا میانهٔ سده، استفاده از میلهٔ میانی (بار) برای مهرههای زدهشده رایج شد و پیروزی در یک دور بازی میتوانست یک، دو یا سه امتیاز داشته باشد: پیروزی عادی — زمانی که بازیکن همهٔ مهرههای خود را زودتر از حریف خارج کند؛ گمون (Gammon) — پیروزی دوبرابر، اگر برنده همهٔ مهرههای خود را خارج کرده و بازنده هیچیک را خارج نکرده باشد؛ و بکگمون (Backgammon) — پیروزی سهبرابر، زمانی که برنده همهٔ مهرههای خود را خارج کرده، اما در حریف هیچ مهرهای خارج نشده و دستکم یک مهره بر روی میله یا در خانهٔ برنده باقی مانده باشد. این سیستم امتیازدهی، پایهٔ قوانین مدرن تخته نرد کوتاه شد.
تغییرات جدید — تاس دو برابر و احیای دوباره علاقهمندی
بزرگترین نوآوری قرن بیستم، ظهور تاس دو برابر بود. در دهه ۱۹۲۰، در باشگاههای بازی نیویورک، مکعب ویژهای به نام Doubling Cube اختراع شد که اضلاع آن با اعداد ۲، ۴، ۸، ۱۶، ۳۲ و ۶۴ مشخص شده بود و به بازیکنان اجازه میداد شرط را در طول بازی افزایش دهند. این مکعب بازی را پیچیدهتر کرد، زیرا عنصر ارزیابی ریسک را به آن افزود: بازیکن دیگر تنها نیاز نداشت مهرهها را ماهرانه حرکت دهد، بلکه باید لحظه مناسب برای پیشنهاد دو برابر کردن شرط را بر اساس احتمال پیروزی تشخیص میداد.
با ظهور تاس دو برابر، تخته نرد به بازیای فکری و هیجانانگیز در سطحی جدید تبدیل شد، که محبوبیت آن را در میان قشر مرفه افزایش داد. در دهه ۱۹۶۰، علاقه به این بازی در ایالات متحده و اروپا به اوج خود رسید. شاهزاده الکسیس اوبولنسکی (Alexis Obolensky) — از نوادگان اشراف روسی که در آمریکا ساکن شد و به «پدر تخته نرد مدرن» معروف است — نقش مهمی در این احیا ایفا کرد. او در سال ۱۹۶۳ انجمن بینالمللی تخته نرد را تأسیس کرد، قوانین رسمی یکپارچه را تنظیم نمود و نخستین مسابقات بزرگ را سازمان داد. در سال ۱۹۶۴، نخستین مسابقه بینالمللی در نیویورک با حضور بسیاری از چهرههای مشهور برگزار شد و در سال ۱۹۶۷ نخستین مسابقات جهانی تخته نرد در لاسوگاس برگزار گردید.
این بازی بهسرعت مد روز شد: تخته نرد در باشگاههای خصوصی، دانشگاهها و محافل اجتماعی بازی میشد. مسابقاتی با حمایت شرکتهای بزرگ برگزار گردید، قهرمانان معروف و نویسندگان کتابهای استراتژی ظهور کردند و این امر جایگاه تخته نرد را به عنوان سرگرمیای فکری و باپرستیژ تثبیت کرد.
تا پایان قرن بیستم، تخته نرد در بسیاری از کشورها همچنان محبوب بود. در برخی کشورهای شرق مدیترانه، تخته نرد هنوز به عنوان بازی ملی شناخته میشود: در یونان، ترکیه، لبنان، قبرس و اسرائیل، این بازی بخشی از فرهنگ عامه است. در بریتانیا و ایالات متحده نیز فدراسیونهای ملی تخته نرد تأسیس شدهاند که به طور منظم مسابقات و لیگها برگزار میکنند.
از اوایل دهه ۱۹۹۰، تخته نرد وارد دوران دیجیتال شد: نرمافزارهایی برای بازی در برابر رایانه و تحلیل بازیها توسعه یافت و با گسترش اینترنت، امکان بازی آنلاین با حریفانی از سراسر جهان فراهم شد. بدین ترتیب، این بازی که ریشه در دوران باستان دارد، توانست خود را با دوران و فناوریهای جدید تطبیق دهد، بدون آنکه جذابیت فکری خود را از دست بدهد.
حقایق جالب درباره تخته نرد
- بازیهای سلطنتی و هدایاى دیپلماتیک. تخته نرد از دیرباز به عنوان بازی اشراف شناخته میشد و اغلب بخشی از هدایاى دیپلماتیک بود. در دهه ۱۷۴۰، سلطان عثمانی محمود اول (محمود) یک مجموعه نفیس تخته نرد از چوب خاتمکاریشده با مروارید را به پادشاه فرانسه لویی پانزدهم (Louis XV) هدیه داد — نمادی از ظرافت و خرد. این تختهها که با طلا، عاج یا صدف لاکپشت تزئین شده بودند، در مجموعههای سلطنتی به عنوان نشانهای از مقام بالا نگهداری میشدند. مجموعههای قرن هجدهم امروزه در حراجیها به دهها هزار دلار قیمتگذاری میشوند، بهویژه اگر متعلق به شخصیتهای تاریخی معروف باشند.
- ممنوعیتها و هوشمندی بازیکنان. در طول تاریخ طولانی خود، تخته نرد چندین بار به دلیل ارتباط با قمار ممنوع شده است. در سال ۱۲۵۴، پادشاه فرانسه لویی نهم بازی را در دربار ممنوع کرد، و در انگلستان در سال ۱۵۲۶، کاردینال توماس وولسی (Thomas Wolsey) تخته نرد را «اختراع شیطان» نامید و دستور داد تمام تختهها سوزانده شوند. با این حال، صنعتگران زیرک راهحلی یافتند: در قرن شانزدهم، در انگلستان، تخته نردهای تاشو به شکل کتاب ساخته شد. از بیرون مانند کتابی در قفسه به نظر میرسید، اما در داخل، صفحه بازی، مهرهها و تاسها قرار داشت. این امکان را به اشراف میداد تا بازی ممنوعه را بهصورت مخفیانه انجام دهند — «کتاب» را باز کرده و بازی میکردند و در صورت خطر بهسرعت آن را میبستند. امروزه این مجموعهها به عنوان آثار عتیقه نادر و ارزشمند شناخته میشوند.
- تخته نرد در هنر و فرهنگ عامه. به لطف محبوبیتش، تخته نرد بارها در آثار هنری و ادبی ظاهر شده است. برای مثال، نقاش هلندی یان استین (Jan Steen، 1626–1679) در نقاشی خود با عنوان «The Game of Tric-Trac» صحنهای از دهقانانی که مشغول بازی تخته نرد هستند را به تصویر کشیده و هیجان لحظه را منتقل کرده است. در موزه آرمیتاژ نیز تابلویی از استین نگهداری میشود که در آن یکی از بازیکنان، ظاهراً پس از باخت، تخته را واژگون میکند. در دوران بعد، تخته نرد در سینما نیز دیده شد: در فیلم جیمز باند «Octopussy» (1983) قهرمان فیلم با تاس بازی میکند — که فضایی از خطر و دوئل روانی را القا میکند. در ادبیات و شعر شرقی، تخته نرد اغلب نمادی از دگرگونیهای سرنوشت و خرد در پذیرش تصادفهاست.
- رکوردها و دستاوردها. امروزه مسابقات بینالمللی تخته نرد برگزار میشود که در آن بهترین بازیکنان جهان رقابت میکنند. از دهه ۱۹۷۰، هر ساله مسابقات جهانی تخته نرد برگزار میشود — ابتدا در لاسوگاس و سپس در مونتکارلو — که حرفهایها را از سراسر جهان گرد هم میآورد. رکوردهایی نیز در ارتباط با مدت زمان بازیها وجود دارد: در سال ۲۰۱۸ در جمهوری آذربایجان، روستم بیلالوف (Rustam Bilalov) رکورد جهانی گینس را برای طولانیترین ماراتن تخته نرد با مدت ۲۵ ساعت و ۴۱ دقیقه به ثبت رساند. نکته جالب دیگر — کمترین تعداد تاس لازم برای پایان دادن به یک بازی، ۱۶ حرکت است — سناریویی نظری که توسط ریاضیدانان محاسبه شده است.
در طول قرنها، تخته نرد به بخشی جداییناپذیر از میراث فرهنگی بسیاری از ملتها تبدیل شده است. این بازی که در ایران باستان زاده شد، از دوران ممنوعیتها و احیاها عبور کرده، شرق و غرب را فتح کرده و تا امروز جذابیت خود را حفظ کرده است. تاریخ تخته نرد، تاریخ سرگرمی انسان است که در آن روح رقابت و تفکر در هم آمیختهاند — از دانشمندان درباری تا میخانههای قرون وسطی و سالنهای مجلل قرن بیستم. امروزه تخته نرد همچنان انسانها را از نسلها و فرهنگهای مختلف گرد هم میآورد و ترکیبی نادر از شانس و محاسبه را ارائه میدهد. درک مسیری که این بازی پیموده است، ارزش ویژه آن را آشکار میکند — هم به عنوان پدیدهای فرهنگی و هم به عنوان تمرینی برای ذهن.
پس از آشنایی با تاریخ غنی تخته نرد، بیاختیار تمایل پیدا میکنید مهارتهای خود را روی صفحه امتحان کنید. در بخش بعدی، قوانین این بازی افسانهای را — از تخته نرد کوتاه (نسخه مدرن) تا تخته نرد بلند شرقی — بررسی خواهیم کرد و نکات عملی را به اشتراک خواهیم گذاشت. در فضای خرد و هیجانی که تخته نرد ارائه میدهد غوطهور شوید و دنیای نبردهای منطقی و سنتهای کهن را کشف کنید.